Nhà văn Xuân Đức
Nhà văn Xuân Đức tên thật là Nguyễn Xuân Đức, sinh năm 1947 tại xã Vĩnh Hòa, huyện Vĩnh Linh, tỉnh Quảng Trị. Ông là hội viên Hội Nhà văn Việt Nam, hội viên Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam; nguyên Giám đốc Sở Văn hóa - Thông tin, nguyên Tổng Thư ký Hội Văn học Nghệ thuật tỉnh Quảng Trị, nguyên Tổng Biên tập Tạp chí Văn hóa Quảng Trị, nguyên Tổng Biên tập Tạp chí Cửa Việt. Ông được tặng Giải thưởng Nhà nước về Văn học Nghệ thuật năm 2007 và truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học Nghệ thuật năm 2022.
Nhà văn Xuân Đức sinh ra trong một gia đình nông dân cần cù, chất phác nhưng trọng chữ nghĩa và giàu truyền thống cách mạng. Gia đình đã nuôi dạy các con, trong đó có nhà văn Xuân Đức lần lượt thành đạt nên người. Mạch nguồn truyền thống văn hóa đậm đà bản sắc của một vùng quê lưng dựa vào triền đất đỏ bazan vững chãi, hướng mặt về dòng Hiền Lương xanh trong nhuộm màu sử thi, cùng với lịch sử oai hùng của đất lửa Vĩnh Linh lũy thép đã hun đúc nên khí phách, cuộc đời, sự nghiệp của nhà văn Xuân Đức. Ông đã dành trọn cuộc đời phấn đấu không mệt mỏi cho những giá trị chân - thiện - mĩ trong đời và trên mảnh đất quê hương trăm mến ngàn thương.
Năm 1965, Xuân Đức đang là học sinh cuối khóa của trường cấp III Vĩnh Linh được bổ sung vào Tiểu đoàn 47 Bộ đội địa phương. Không lâu sau ngày ngập ngũ, Tiểu đoàn 47 của ông đã vượt vĩ tuyến 17 chi viện cho chiến trường Quảng Trị. Sống và chiến đấu trên quê hương với chất chồng gian khổ hy sinh, ông đã đứng vững và vượt lên, trưởng thành nhiều mặt. Với thiên bẩm văn chương cộng với sự nhạy bén thời cuộc và nhiệt huyết tuổi trẻ, ông cho ra đời nhiều mẫu tấu, vè, tản văn... trên đường hành quân hay giữa hai trận đánh đã đưa Xuân Đức đến nghề văn đầy thách thức. Những ngày đầu trong quân ngũ, ông đào hào, làm hầm, xây dựng trận địa rất nhiệt tình và năng nổ. Do có tài văn nghệ, ông được cấp trên cho thôi việc đào hào, xây dựng trận địa mà chuyển hẳn sang lo mảng văn hóa, văn nghệ. Từ đây, một loạt vở dân ca, hoạt cảnh, ca kịch ông viết và dàn dựng, biểu diễn, gây tiếng vang lớn trong Tiểu đoàn và lan ra cả chiến trường Trị - Thiên. Bộ Tư lệnh Vĩnh Linh quyết định thành lập Đội Tuyên văn, phong trào “Tiếng hát át tiếng bom” ra đời vào những năm tháng đó. Xuân Đức được điều lên công tác ở Đội Tuyên văn lo việc sáng tác. Sau 3 năm gắn bó với Đội Tuyên văn Bộ Tư lệnh Vĩnh Linh, ông được điều ra làm cán bộ sáng tác cho Đoàn Văn công Quân khu 4. Sau 7 năm ở Quân khu 4, Xuân Đức được Tổng Cục Chính trị điều ra Hà Nội cùng với Đào Hồng Cẩm viết vở kịch Tổ quốc cho Đoàn kịch Tổng cục Chính trị biểu diễn phục vụ Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ IV. Ông chuyển về Trại sáng tác Vân Hồ, học khóa I Trường Viết văn Nguyễn Du. Tốt nghiệp ông trở về Ban sáng tác Nhà hát Nghệ thuật Quân đội. Cho đến cuối năm 1989, ông chuyển ngành về Quảng Trị làm Phó Giám đốc Sở Văn hóa - Thông tin, rồi Tỉnh ủy viên, Giám đốc Sở Văn hóa - Thông tin.
Đối với miền đất Quảng Trị, nhà văn Xuân Đức là nhân vật rất đặc biệt. Với tư cách là một người lính, ông bám trụ kiên cường trên mảnh đất quê hương đánh giặc, giữ đất, giữ làng. Từ trong thực tiễn sôi động và hào hùng cả nước ra trận, cả nước đánh giặc, ông đã trở thành nhà văn, nhà viết kịch, nhà biên kịch tạo dấu ấn sâu đậm. Nhiều tác phẩm tiểu thuyết, kịch nói, ca kịch, dân ca và thơ nổi tiếng của Xuân Đức đều gắn liền với tên đất, tên người của miền quê Quảng Trị như: Hai tập tiểu thuyết Cửa gió, Người không mang họ, Bến đò xưa lặng lẽ, Tượng đồng đen một chân, vở kịch nói Tổ quốc và trường ca Trăng Cồn Cỏ... Khi ông nghỉ hưu, chọn nơi miền chân sóng để suy ngẫm và sáng tạo, cho ra đời nhiều tác phẩm tiểu thuyết, kịch, bút ký, truyện ngắn, tản văn có giá trị. Đọc các tác phẩm của Xuân Đức, người Quảng Trị đều thấy bóng dáng quê hương mình, những tên đất, tên làng, những gương mặt thân quen và thân phận mình trong đó. Trong toàn bộ tác phẩm của Xuân Đức, phần lớn ông viết về mảnh đất Vĩnh Linh, Gio Linh và những địa danh nổi tiếng của Quảng Trị quê hương. Nổi bật nhất là ông viết về Bến đò B Tùng Luật, Vĩnh Giang, Vĩnh Linh và làng Cát Sơn thuộc huyện Gio Linh và nhiều tên làng, tên xã nơi giới tuyến. Hai tập tiểu thuyết đầu tay Cửa gió của ông viết về con người và mảnh đất Vĩnh Linh – Gio Linh, đôi bờ Bến Hải – Hiền Lương; tiểu thuyết Người không mang họ cũng viết về những tên làng, tên đất miền quê Quảng Trị; tiểu thuyết Bến đò xưa lặng lẽ, vở kịch Tổ Quốc, trường ca Trăng Cồn Cỏ và nhiều tác phẩm khác của ông đều viết về con người và các địa danh của Vĩnh Linh, Gio Linh, Cồn Cỏ, Hiền Lương, Cồn Tiên, Dốc Miếu, Đông Hà, Đường 9 - Khe Sanh... thuộc Quảng Trị. Các tác phẩm tiểu thuyết và kịch được tặng Giải thưởng Nhà nước và Giải thưởng Hồ Chí Minh về VHNT, chủ yếu ông viết về người lính, đất và người Quảng Trị.
Bằng tài năng và tư chất nghệ sĩ, trên lĩnh vực nào nhà văn Xuân Đức cũng có những thành công lớn, để lại trong lòng công chúng và đồng nghiệp, bạn bè văn chương những tác phẩm mang dấu ấn không phai mờ. Vừa làm tốt công tác chuyên môn, ông vừa sáng tác và xuất bản nhiều tác phẩm văn học, nghệ thuật có giá trị. Nhà văn Xuân Đức là nhà quản lý văn hóa - thông tin tài năng và đầy trách nhiệm. Ông luôn trăn trở, đau đáu tìm mọi cách thức, giải pháp tốt nhất để xây dựng, phát triển ngành Văn hóa – Thông tin; Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh nhà phát triển ngang tầm vóc của vùng đất giàu truyền thống cách mạng và truyền thống văn hóa mang sắc thái riêng. Suốt thời gian làm quản lý lĩnh vực này, nhà văn Xuân Đức có công lớn xây dựng ngành Văn hóa - Thông tin; Văn hóa, Thể thao và Du lịch khẳng định chỗ đứng vững chắc. Dấu ấn đậm nét vai trò điều hành, dẫn dắt của ông về hoạt động văn hóa cơ sở, bảo tồn, bảo tàng, thư viện, văn hóa gia đình, thể dục thể thao và du lịch không thể phai mờ. Nhà văn Xuân Đức là kiến trúc sư về các lễ hội cách mạng và các hội diễn, liên hoan nghệ thuật cấp quốc gia, cấp tỉnh được tổ chức trên địa bàn Quảng Trị. Những ý tưởng sáng tạo và kịch bản chu toàn về: Lễ hội thống nhất non sông, Nhịp cầu Xuyên Á, Trường Sơn huyền thoại, Tri ân tháng Bảy; các hội diễn, liên hoan nghệ thuật: Tiếng hát đường 9 xanh, Liên hoan nghệ thuật 3 nước Đông Dương, Liên hoan nghệ thuật các nước Tiểu vùng sông Mê Kông hay các kịch bản kỷ niệm các ngày lễ lớn, những sự kiện trọng đại của quê hương, đất nước tổ chức tại Quảng Trị như: Lễ kỷ niệm 40 năm Giải phóng Quảng Trị, 30 năm lập lại tỉnh Quảng Trị... được ông xây dựng kịch bản và đạo diễn gây hiệu ứng xã hội sâu rộng. Nhà văn Xuân Đức là bậc thầy trong lĩnh vực này, chưa có văn nghệ sĩ nào ở Quảng Trị sánh kịp.
Trên nhiều cương vị công tác khác nhau, nhà văn Xuân Đức đều luôn dốc hết sức lực, lòng nhiệt huyết, tinh thần sáng tạo và ý chí cách mạng của người lính Cụ Hồ, hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ được giao. Đặc biệt, trên lĩnh vực quản lý văn hóa, với sự am hiểu sâu sắc về bề dày truyền thống lịch sử, văn hóa độc đáo của mảnh đất Quảng Trị. Với lòng yêu quê hương tha thiết, với tài năng thiên bẩm và nỗ lực không ngừng, nhà văn đã có công lớn trong việc lấy văn hóa để góp phần làm rạng danh cho Quảng Trị, lấy văn hóa để xây dựng thương hiệu Quảng Trị, lấy văn hóa làm động lực cho sự phát triển của tỉnh nhà…
Nhà văn Xuân Đức vinh dự được trao Huy hiệu 45 năm tuổi Đảng, được Đảng và Nhà nước tặng thưởng: Huân chương Kháng chiến hạng Hai, Huân chương Lao động hạng Ba, Chiến sĩ Thi đua toàn quốc, Bằng khen của Thủ tướng Chính phủ và nhiều huy chương, kỷ niệm chương của các cấp, ban, bộ, ngành. Nhà văn Xuân Đức đạt nhiều giải thưởng VHNT lớn của Hội Nhà văn, Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật Việt Nam, các ban, bộ, ngành và các địa phương như: Giải thưởng Hội Nhà văn Việt Nam năm 1982 cho tiểu thuyết Cửa gió; Giải thưởng Bộ Công an cho tiểu thuyết Người không mang họ; hai Giải thưởng của Bộ Quốc phòng (1990 và 1995); Giải thưởng Hội Nghệ sĩ Sân khấu 1995 cho vở Cuộc chơi; Giải thưởng của Ủy ban toàn quốc Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật Việt Nam cho tập kịch Chứng chỉ thời gian; Giải A cuộc thi tiểu thuyết của Hội Nhà văn Việt Nam cho tiểu thuyết Bến đò xưa lặng lẽ (2002 - 2004); Giải đặc biệt Giải thưởng VHNT Chế Lan Viên tỉnh Quảng Trị lần 2 (2020)... Đặc biệt, nhà văn Xuân Đức được tặng Giải thưởng Nhà nước về Văn học nghệ thuật năm 2007 và truy tặng giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học nghệ thuật năm 2022.
Trái tim của nhà văn Xuân Đức luôn dành sự quan tâm đặc biệt xây dựng, phát triển ngành Văn hóa - Thông tin, Thể thao và Du lịch; luôn dành cho sự đam mê sáng tạo văn học, nghệ thuật; trái tim luôn chu toàn với gia đình, ấm áp tình đồng chí, đồng đội và đồng nghiệp. Trước ngày đột ngột ra đi, nhà văn Xuân Đức dồn tâm huyết hoàn thành cuốn tiểu thuyết Cõi rừng rú mà ông ấp ủ đã 10 năm nay; vừa mới hoàn thành vở kịch nói Những đứa con thời loạn và vở ca kịch Những cô gái sông Bồ do Đoàn ca kịch Huế và đoàn kịch nói Tổng cục Chính trị dàn dựng công diễn. Tiểu thuyết Người không mang họ của ông vừa được dịch ra Tiếng Anh quảng bá rộng rãi trên văn đàn quốc tế. Đến phút cuối cùng của cuộc đời, nhà văn Xuân Đức còn căn dặn lãnh đạo Hội Văn học Nghệ thuật tỉnh quan tâm đến hội viên trẻ, đầu tư để có những tác phẩm tầm cỡ và chú trọng xét giải thưởng văn học, nghệ thuật chu đáo, chất lượng. Như thế đủ để nói lên rằng: từ buổi đầu đến với văn hóa và văn chương cho đến lúc từ giã cõi đời, nhà văn đa tài của chúng ta vẫn sống và sáng tác với niềm đam mê cháy bỏng và bút lực sung mãn. Nhà văn Xuân Đức thuộc trong số hiếm các nhà văn tuổi dù cao nhưng sức sáng tạo vẫn dồi dào đã phải đột ngột ra đi giữa cõi đời vô thường, sinh tử mong manh này. Sinh thời, ông từng viết Cái chết chẳng dễ dàng gì mà nay sao lại ra đi bất ngờ, để lại vấn vương những ấp ủ bao nhiêu mộng đẹp cho đời như thế!
N.V.D
