Hội thảo "Tôn vinh giá trị văn hóa miền trung - vai trò tạp chí văn nghệ trong kỷ nguyên số" do Tạp chí Cửa Việt đăng cai tổ chức ngày 29/5/2025
Tuy nhiên, việc tôn vinh các giá trị văn hoá trên tạp chí văn nghệ 6 tỉnh, thành Bắc miền Trung nhiều năm qua chủ yếu chỉ dừng lại trong phạm vi từng tỉnh, thành riêng biệt, thiếu một cái nhìn mở rộng ra toàn cảnh, một cái nhìn liên kết vùng trong việc tôn vinh các giá trị văn hoá đó. Do vậy, có những di sản văn hoá, những giá trị văn hoá ở trong từng tỉnh, thành nhưng tầm ảnh hưởng, sức lan toả vượt ra ngoài phạm vi từng tỉnh, thành vẫn chưa được xem xét, nghiên cứu, tôn vinh, quảng bá đúng tầm, đặt trong mối liên kết vùng của miền Trung. Điều đó đặt ra cấp thiết việc cần có tư duy toàn cảnh, liên kết trong tôn vinh giá trị văn hoá ở các tỉnh, thành miền Trung, từ đó làm nổi bật lên giá trị văn hoá tiêu biểu của miền Trung đối với trong nước, khu vực và quốc tế.
Tầm nhìn toàn cảnh, liên kết này càng có ý nghĩa quan trọng trong bối cảnh thực hiện cuộc cách mạng tinh gọn bộ máy, các tỉnh, thành trong nước sáp nhập lại, từ 63 tỉnh, thành sáp nhập lại còn 34 tỉnh, thành. Kết luận số 127-KL/TW ngày 28/02/2025 của Bộ Chính trị, Ban Bí thư về triển khai nghiên cứu, đề xuất tiếp tục sắp xếp tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị đã nêu: Đối với cấp tỉnh: Ngoài căn cứ về quy mô dân số, diện tích, cần nghiên cứu kỹ quy hoạch tổng thể quốc gia, quy hoạch vùng, quy hoạch địa phương, chiến lược phát triển kinh tế - xã hội, phát triển ngành, mở rộng không gian phát triển, phát huy lợi thế so sánh, đáp ứng yêu cầu phát triển đối với từng địa phương và yêu cầu, định hướng phát triển của giai đoạn mới... làm cơ sở, căn cứ khoa học trong sắp xếp. Nghị quyết số 76/2025/UBTVQH15 ngày 14/4/2025 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội về việc sắp xếp đơn vị hành chính năm 2025 đã nêu mục tiêu sắp xếp đơn vị hành chính cấp tỉnh nhằm giảm số lượng, tăng quy mô đơn vị hành chính, mở rộng không gian phát triển, phát huy tối đa tiềm năng, lợi thế của địa phương. Sáp nhập tỉnh, thành là cách làm có tính chiến lược, nhằm thực hiện tốt quy hoạch tổng thể quốc gia, vùng, địa phương, tăng tính liên kết vùng, mở rộng không gian phát triển cho các tỉnh, thành, phát huy lợi thế so sánh… Tôn vinh giá trị văn hoá miền Trung, nhất là đối với những giá trị văn hoá có tầm ảnh hưởng, sức lan toả liên tỉnh, trong nước, khu vực và quốc tế cần học theo cách làm có tính chiến lược này, nhằm tăng tính liên kết, “mở rộng không gian phát triển” cho các giá trị văn hoá.
Thực tế những năm qua, một số tạp chí văn nghệ các tỉnh, thành Bắc miền Trung khi tôn vinh giá trị văn hoá của tỉnh, thành mình đã chú ý soi chiếu tầm ảnh hưởng, sức lan toả của giá trị đó ở các tỉnh, thành khác. Tạp chí Xứ Thanh đã đăng bài Hình ảnh núi Thiên Tôn và sông Mã - Hai biểu tượng quan trọng về lịch sử và địa lý của xứ Thanh được đúc nổi trên bộ Cửu đỉnh đặt ở Thế Tổ miếu Hoàng cung Huế của TS. Phạm Văn Tuấn, bài viết không chỉ nêu vẻ đẹp biểu tượng cho xứ Thanh của núi Thiên Tôn và sông Mã mà đặc biệt nhấn mạnh biểu tượng này đã được Vua Minh Mạng cho đúc trên Cửu đỉnh, càng mang giá trị và ý nghĩa lớn, không chỉ đối với trong nước mà cả quốc tế, khi bản đúc nổi trên chín đỉnh đồng ở Hoàng cung Huế của Việt Nam đã được UNESCO công nhận là di sản tư liệu của Chương trình ký ức thế giới khu vực châu Á - Thái Bình Dương. Tạp chí Sông Lam đã đăng bài Bảo tồn, phát huy ví, dặm Nghệ Tĩnh: Từ nỗ lực của Trung tâm Nghệ thuật truyền thống Nghệ An của Lương Vân đã đề cập việc phát huy giá trị ví, dặm Nghệ Tĩnh trong mối liên kết của hai tỉnh Nghệ An, Hà Tĩnh, thông qua các hoạt động như: Liên hoan dân ca ví, dặm cấp liên tỉnh Nghệ An - Hà Tĩnh, thực hiện đề án Bảo vệ và phát huy giá trị di sản dân ca ví, dặm Nghệ Tĩnh… Tuy nhiên, số lượng những bài có tư duy liên kết về văn hoá này trên các tạp chí văn nghệ 6 tỉnh, thành Bắc miền Trung không nhiều, do đó chưa đáp ứng yêu cầu tôn vinh các giá trị văn hoá tương xứng với tầm vóc vốn có.
Để tôn vinh giá trị văn hoá các tỉnh, thành miền Trung đúng tầm, ngoài những giá trị văn hoá “nội tỉnh, nội thành” ra, cần lựa chọn những giá trị tiêu biểu, có tầm ảnh hưởng, lan toả liên tỉnh, liên vùng, từ đó, định hướng đặt bài nghiên cứu, phân tích, truyền thông, quảng bá dưới góc nhìn mở, bao quát toàn cảnh, tư duy liên kết, không bó hẹp trong phạm vi từng tỉnh, thành.
Về vai trò của tỉnh Quảng Trị trong lịch sử triều Nguyễn, tôi đã có lần phỏng vấn nhà nghiên cứu Nguyễn Đắc Xuân năm 2008, nhà nghiên cứu đánh giá: “Tỉnh Quảng Trị đã giữ một vai trò rất quan trọng trong lịch sử triều Nguyễn. Trước tiên, dinh phủ của Chúa Tiên Nguyễn Hoàng khi mới vào Nam (1558) cho đến cuối đời ông đóng trên đất Quảng Trị ở Ái Tử (1558 - 1570), Trà Bát (1570 - 1600) và Dinh Cát (1600 - 1626). Trải qua chín đời chúa, mười ba đời vua Nguyễn, nhiều phụ nữ Quảng Trị đã được “nạp phi” và sinh nhiều hoàng tử có tên tuổi. Lúc chuẩn bị kháng chiến chống thực dân Pháp, trong nhiều năm, nhà Nguyễn đã cho xây dựng Tân Sở ở miền Tây Quảng Trị, sau ngày thất thủ Kinh đô (23 tháng 5 năm Ất Dậu - 1885), vua Hàm Nghi đã được triều đình Nguyễn phò ra Tân Sở. Đầu thế kỷ XX, nhiều lần vua Duy Tân ra nghỉ mát ở Cửa Tùng, nhờ thế nhà vua biết được tình hình bi đát của đất nước dưới sự áp bức của thực dân Pháp qua ông Khoá Bảo - một người yêu nước của Quảng Trị. Suốt thời Nguyễn, thời nào cũng có người Quảng Trị giúp nhà Nguyễn chăn dân và giữ nước nổi tiếng. Về phương diện hành chính, tỉnh Quảng Trị là Tả trực kỳ của Kinh đô Phú Xuân”. Từ đó, nhà nghiên cứu Nguyễn Đắc Xuân khẳng định: “Nói đến lịch sử mở nước và yêu nước của triều Nguyễn không thể không nhắc đến vai trò của tỉnh Quảng Trị. Nếu không hiểu rõ vai trò của tỉnh Quảng Trị thì không thể hiểu được triều Nguyễn một cách đầy đủ”. Như vậy, chỉ dưới cái nhìn toàn cảnh, tương quan, liên kết, việc nhận diện lịch sử mở nước và yêu nước của Chúa Nguyễn, triều Nguyễn và nhận diện giá trị di sản, giá trị văn hoá tỉnh Quảng Trị mới toàn diện, sâu sắc và đầy đủ.
Nghiên cứu, tôn vinh, phát huy giá trị di sản Chúa Nguyễn Hoàng, Anh hùng mở cõi, Danh nhân văn hoá lớn của dân tộc cần có sự liên kết, huy động sự tham gia của các tạp chí văn nghệ Bắc miền Trung, nhất là các tạp chí: Xứ Thanh, Nhật Lệ, Cửa Việt, Sông Hương… Năm nay là năm kỷ niệm 500 năm ngày sinh của Chúa Nguyễn Hoàng (28/8/1525 - 28/8/2025), các tạp chí văn nghệ cần tổ chức tuyến bài vở tôn vinh vai trò của Chúa Nguyễn Hoàng trong lịch sử, vai trò này không gói gọn trên mảnh đất Quảng Trị, Huế hay Quảng Nam… mà mở rộng đối với cả Đàng Trong và lịch sử dân tộc. Chỉ nói riêng việc đề cập đến các miếu thờ liên quan Chúa Nguyễn Hoàng trên vùng đất Chúa Nguyễn Hoàng từng trấn nhậm cũng cần phải được soi chiếu trong tư duy mở, tư duy liên kết. Miếu Trảo Trảo phu nhân bên bờ sông Thạch Hãn do Chúa Nguyễn Hoàng cho lập để thờ thần sông, tri ân thần sông đã báo mộng cho Chúa Nguyễn Hoàng biết hãy dùng kế mỹ nhân mới đánh thắng được quân của Lập Bạo, tướng nhà Mạc. Thực hiện kế này, Chúa Nguyễn Hoàng đã giao một thị nữ là Ngô Thị Ngọc Lâm có nhan sắc và mưu trí để dụ Lập Bạo đi vào tử địa, nơi quân của Chúa Nguyễn Hoàng đã mai phục sẵn. Nhờ thế, quân của Chúa Nguyễn Hoàng đã đánh thắng giặc Lập Bạo. Tại đình làng Thế Lại Thượng (324 Bạch Đằng, Huế), ở án thờ Hữu ban có hai thần vị thờ bà Ngô Phi (tức là bà Ngô Thị Ngọc Lâm) và Nhũ nương (người vú nuôi). Từ một thị nữ, bà được tôn là nữ thần, với thần vị là Tiền triều Cung Nhân sắc phong Dực bảo Trung hưng Linh phù tôn thần Ngô Phi thị hiệu Ngọc Lâm tôn nương chi vị. Tại từ đường Ngô Phi (đường Lý Nam Đế, Huế) vẫn thờ cúng, giỗ chạp hai bà cùng với lăng mộ ở xứ Cồn Kê (kiệt 40 Lý Nam Đế, Huế). Như vậy, trong tôn vinh những vị thần đã giúp Chúa Nguyễn Hoàng vượt qua gian nan thời mở cõi Đàng Trong, cần đặt một gạch nối liên kết giữa Trảo Trảo phu nhân và Ngô Thị Ngọc Lâm phu nhân.
Tôn vinh vua Hàm Nghi và phong trào Cần Vương một cách đầy đủ cần có cái nhìn đặt trong tổng thể không gian lịch sử, không gian văn hoá miền Trung, chứ không chỉ gói gọn ở phạm vi từng tỉnh, thành như Huế, Quảng Trị, Quảng Bình hay Hà Tĩnh. Tại tỉnh Quảng Trị, Thành Tân Sở đã được Bộ Văn hoá - Thông tin (nay là Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch) xếp hạng di tích quốc gia năm 1995. Tại đây, huyện Cam Lộ đã xây dựng Đền thờ vua Hàm Nghi và các tướng sĩ Cần Vương, khánh thành và đưa vào sử dụng từ tháng 7/2020 nhằm vừa góp phần giáo dục truyền thống yêu nước, vừa tạo điểm đến thu hút du lịch. Tại tỉnh Quảng Bình, căn cứ kháng chiến của vua Hàm Nghi tại xã Hoá Sơn, huyện Minh Hoá đã được tỉnh Quảng Bình xếp hạng di tích cấp tỉnh năm 2021. Tại Hà Tĩnh, Quần thể Khu di tích lịch sử Thành Sơn Phòng - Hàm Nghi, đền Công Đồng và đền Trầm Lâm đã được xếp hạng di tích quốc gia năm 2001. Trước sự tấn công của giặc Pháp, vua Hàm Nghi phải rời khỏi Sơn Phòng ở Hà Tĩnh. Lúc rời thành, vua sai Tôn Thất Thuyết vào tạ lễ Đức Thánh mẫu đền Trầm Lâm 2 con voi bằng vàng, ban 2 đạo sắc, các thanh bảo kiếm, áo Hoàng bào của vua, nghê vàng, lục lạc bằng đồng đen. Các báu vật này hiện đang được nhân dân lưu giữ. Để tỏ lòng tri ân sâu sắc vị vua yêu nước Hàm Nghi, đồng thời cầu cho quốc thái dân an, mưa thuận gió hoà, mùa màng bội thu, cứ hai năm một lần, vào dịp đầu xuân (mùng 7 tháng Giêng âm lịch), UBND huyện Hương Khê và xã Phú Gia, huyện Hương Khê, tỉnh Hà Tĩnh tổ chức Lễ hội Hàm Nghi - Sơn Phòng, thu hút hàng ngàn người dân và du khách tham gia. Tại lễ hội truyền thống độc đáo này, các báu vật của vua Hàm Nghi được rước từ nhà cố đạo cũ (người lưu giữ báu vật) qua đền Công Đồng, Thành Sơn Phòng thờ vua Hàm Nghi và đền Trầm Lâm rồi đến nhà cố đạo mới để lưu giữ, bảo quản.
Các tạp chí văn nghệ Bắc miền Trung cần liên kết, chia sẻ bài vở cho nhau về tôn vinh, khai thác, phát huy giá trị các di tích vua Hàm Nghi và phong trào Cần Vương, có thế, việc tôn vinh sẽ toàn diện hơn, sâu sắc thêm, đồng thời làm nổi bật những giá trị độc đáo, riêng có của toàn vùng đóng góp cho đất nước. Dưới cái nhìn liên kết, các tạp chí văn nghệ Bắc miền Trung có thể đưa ra ý tưởng đề nghị các tỉnh, thành cần tổ chức một hành trình trải nghiệm lịch sử văn hoá - một tour du lịch về miền ký ức “Theo dấu chân vua Hàm Nghi”, xuất phát từ thành phố Huế, ra Quảng Trị, Quảng Bình và đến Hà Tĩnh, đi kèm tour đó, ngoài các điểm đến liên quan vua Hàm Nghi còn có các điểm đến khác (du lịch sinh thái, thắng cảnh… ) bổ trợ để làm tăng tính phong phú, đa dạng của tour.
Ngoài việc trang bị cái nhìn toàn cảnh, liên kết trong tôn vinh giá trị văn hoá miền Trung, lựa chọn những giá trị tiêu biểu, có tầm ảnh hưởng, có sức lan toả sâu rộng, có tính liên tỉnh, thành, liên vùng để nghiên cứu, phân tích, tôn vinh, quảng bá, các tạp chí văn nghệ Bắc miền Trung cần xây dựng lực lượng các cây bút chủ lực, chuyên nghiệp, các cộng tác viên chuyên viết về văn hoá cho từng tạp chí, gợi ý đề tài, chủ đề cho họ, đặc biệt nhấn mạnh chú trọng viết về các giá trị văn hoá có tính chất liên tỉnh, thành, liên vùng; đồng thời, tăng cường phối hợp, hỗ trợ lẫn nhau giữa các tạp chí để xây dựng những tuyến bài công phu về tôn vinh các giá trị văn hoá có tầm liên tỉnh, thành, liên vùng và cao hơn nữa là tầm quốc gia, khu vực và quốc tế.
Phải nói rằng, việc tôn vinh các giá trị văn hoá miền Trung dưới cái nhìn toàn cảnh, liên kết, “mở rộng không gian phát triển” cho các giá trị văn hoá gặp điều kiện hết sức thuận lợi hiện nay đó là chuyển đổi số báo chí. Những năm gần đây, các tạp chí văn nghệ Bắc miền Trung đã có những nỗ lực trong chuyển đổi số như xuất bản tạp chí điện tử, trang thông tin điện tử, các tác phẩm được trình bày dưới nhiều dạng thức như e-magazine, longform, podcast, lập trang fanpage, thực hiện livestream khi có các sự kiện quan trọng, nổi bật. Bạn đọc có thêm không gian mạng để dễ dàng, nhanh chóng tiếp cận với tác phẩm, tương tác, trao đổi online với toà soạn. Trong số các tạp chí văn nghệ Bắc miền Trung, Tạp chí Cửa Việt đạt mức độ trưởng thành chuyển đổi số báo chí vào loại nổi bật nhất. Năm 2024, Tạp chí Cửa Việt được xếp vào Top 7 đơn vị dẫn đầu (mức Tốt) ở khối Tạp chí Trung ương và địa phương về chuyển đổi số báo chí.
Chuyển đổi số báo chí mở ra cả một chân trời mới cho các tạp chí văn nghệ phát triển. Trong bài viết Chuyển đổi số - động lực quan trọng phát triển lực lượng sản xuất, hoàn thiện quan hệ sản xuất đưa đất nước bước vào kỷ nguyên mới, Tổng Bí thư Tô Lâm nhấn mạnh: “Chuyển đổi số không đơn thuần là việc ứng dụng công nghệ số vào các hoạt động kinh tế - xã hội, mà còn là quá trình xác lập một phương thức sản xuất mới tiên tiến, hiện đại - “phương thức sản xuất số,” trong đó đặc trưng của lực lượng sản xuất là sự kết hợp hài hòa giữa con người và trí tuệ nhân tạo; dữ liệu trở thành một tài nguyên, trở thành tư liệu sản xuất quan trọng… ”. Trong lực lượng sản xuất này, dữ liệu là tài nguyên, là tư liệu sản xuất quan trọng, do đó, đòi hỏi báo chí, trong đó có các tạp chí văn nghệ phải cùng nhau làm giàu dữ liệu, chia sẻ dữ liệu cho nhau, kết nối dữ liệu với nhau nhằm tạo ra nội dung số phong phú, hấp dẫn, trong đó có nội dung số về tôn vinh giá trị văn hoá. Mạng xã hội không thể lấn lướt được báo chí chân chính, báo chí kiến tạo, báo chí giải pháp. Trong lần trả lời chất vấn tại kỳ họp Quốc hội tháng 11/2024, Bộ trưởng Bộ Thông tin và Truyền thông Nguyễn Mạnh Hùng đã nêu: “Báo chí muốn giữ vững trận địa của mình thì phải làm khác mạng xã hội… ; thay vì đưa tin thì phân tích đánh giá; thay vì bình luận thì đưa ra giải pháp, thay vì đưa tin thì kể câu chuyện dẫn dắt định hướng xã hội”. Phân tích đánh giá, đưa ra giải pháp và kể câu chuyện hay, điều này thuộc sở trường, sở đắc “trời cho” của các tạp chí văn nghệ. Trong cái biển thông tin thời 4.0, có không ít thông tin xấu độc, thông tin giả, thông tin sai, trôi nổi, cạn cợt… , những thông tin, tri thức mà các tạp chí văn nghệ đem lại là những nội dung hay, đẹp và sâu, làm lành mạnh và giàu có cho không gian mạng. Xốc lại hành trang, nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, đẩy mạnh chuyển đổi số báo chí, các tạp chí văn nghệ Bắc miền Trung sẽ góp phần làm lan toả sâu rộng hơn nữa các giá trị văn hoá đặc sắc của miền Trung đến với trong nước, khu vực và quốc tế, tiếp tục nâng bổng đòn gánh miền Trung gánh hai đầu đất nước trong kỷ nguyên vươn mình của dân tộc.
N.H
