Nằm cách thị trấn Gio Linh khoảng 7 km về phía đông, An Mỹ tương đồng một số thôn thuần nông lân cận như Nhĩ Trung, Nhĩ Thượng, với địa thế làng hướng mặt ra ruộng đồng bao la, lưng tựa vững chắc vào dãy đại trường sa trùng điệp, trắng lóa tinh khôi.
Theo sách “Phủ biên tạp lục” của tác giả Lê Quý Đôn, thời chúa Nguyễn, trước năm 1776, An Mỹ là một trong 5 tổng thuộc châu Minh Linh, có 15 xã, 1 thôn, 12 phường: An Lộc, An Mỹ, Bạch Câu, Bào Phố, Canh Dương, Diêm Hà Hạ, Diêm Hà Thượng, Duy Phiên, Đại Lộc, Hà Lợi Thượng, Hà Lợi Trung, Hà Lộc, Hải Chữ, Hoàng Hà, Mai Xá, Mai Xá Thị, Ngọc Giáp, Nhĩ Trung, Nhĩ Thượng, Nhĩ Hạ, Phúc An, Tây Giáp, Thời Hòa, Thủy Khê, Trung An, Trù Cương, Xuân An, Xuân Lung.
Hội cù truyền thống làng An Mỹ được tổ chức thường niên vào ngày mồng 4 Tết - Ảnh: Ngọc Bình
Đến năm 1846, tổng An Mỹ chuyển sang huyện Địa Linh. Thời Đồng Khánh, theo cuốn “Đồng Khánh địa dư chí” An Mỹ thuộc 1 trong 2 tổng của huyện Gio Linh, có 29 xã, phường thôn...
Theo văn bản về truyền thống của làng và gia phả của các họ tộc, cho biết làng được hình thành khoảng vào thế kỷ thứ 16, 17, từ các cuộc di dân đến từ vùng Thanh - Nghệ. Hiện làng có được như ngày hôm nay là nhờ công đức của ngài Quý công Đại lang họ Hoàng đã khai canh điền địa, tạo dựng hương thôn. Thấy đất lành chim đậu, không lâu sau đó có thêm một số họ khác cùng tìm đến nhập cư, lập nên làng An Mỹ.
Cũng như các làng cổ khác của tỉnh Quảng Trị, những người dân Việt ngày xưa đi mở cõi sau khi đã tiến hành phân chia địa bộ và hương thôn có phần hưng thịnh đều chú tâm đến việc xây dựng đình chùa miếu mạo. Đình làng An Mỹ là nơi phụng thờ, tưởng nhớ công đức của các vị tiền khai của làng và thành hoàng làng. Hàng năm, làng tổ chức lễ Đại tự kỳ an vào ngày rằm tháng ٧ để tưởng nhớ công đức các vị tiền nhân mở đất lập làng, mong mỏi sự bình an đến cho làng. Đặc biệt bên cạnh các lễ trên thì tại đình còn có lễ hội cầu mùa theo truyền thống cư dân nông nghiệp vào ngày 18 tháng 10 âm lịch nhằm cầu mong mưa thuận gió hòa. Lễ hội cầu mùa ngoài các nghi thức để cúng thần nông còn tổ chức các hoạt động hội làng với những màn biểu diễn nghệ thuật dân gian truyền thống. Theo các cụ cao niên trong làng kể lại, trước đây lễ hội cầu mùa thu hút bà con trong vùng đến xem rất đông. Các lễ này ngoài các ý nghĩa trên còn là sợi dây kết nối tình cảm của tất cả các họ tộc, dân làng cùng đồng lòng xây dựng hương thôn.
Nằm về phía nam cách đó không xa của đình là chùa An Mỹ. Chùa An Mỹ nằm trong khu vực Động Đình, tuy diện tích không lớn nhưng chùa nằm ở vị trí khá đẹp, khuôn viên được bài trí hài hòa tạo nên một cảnh quan trang nghiêm trầm mặc nhưng hết sức gần gũi. Tại địa điểm chùa An Mỹ hiện nay, vào những năm 1930 - 1945 và trong kháng chiến chống Pháp là địa điểm hội họp của các cấp bộ đảng và các tầng lớp nhân dân yêu nước bàn chuyện đánh đuổi đế quốc thực dân. Hiện ngôi miếu thờ Bà hỏa ngay cạnh chùa đang được chính quyền địa phương Gio Linh đề nghị các cấp, ngành công nhận Di tích lịch sử - văn hóa cấp tỉnh.
Một trong những di tích văn hóa của người Chăm cổ còn sót lại tại nơi đây là các giếng nước ngầm cổ. Có một điều lạ là cho dù mùa hè hay mùa mưa thì các giếng nước vẫn trong vắt và không có vị phèn. Theo như lời kể của các cụ cao niên trong làng thì giếng được kè đá và các cây gỗ không bị mục. Qua bao lần vật đổi sao dời một số giếng người dân nơi đây vẫn sử dụng để lấy nước sinh hoạt, tưới rau màu. Ngoài ra các giếng cổ này vẫn dùng để tưới nước vụ hè thu cho một diện tích ruộng khá lớn của làng. Giếng cổ của An Mỹ đã được công nhận là Di tích lịch sử - văn hóa cấp tỉnh.
Bên cạnh những công trình nhân tạo, ở An Mỹ còn có những cảnh đẹp do thiên nhiên tạo nên, trong đó có các động cát nằm về hướng đông của làng. Cao và bề thế hơn hẳn là động Cồn Dôn nằm sừng sững như một bức tường thành cát vững chắc che chắn cát bay cát nhảy vào làng. Động cát Cồn Dôn này cũng là một biểu tượng tâm linh, được bà con xưa nay trong làng xem trọng, không chỉ về cảnh đẹp mà là nơi an giấc nghìn thu của bao bậc tiền nhân khai canh, khai khẩn và một vị tướng quân uy mãnh của làng. Tương truyền, trước đây trong làng có một người trai trẻ giỏi võ, sau ngài đi theo các vị vua và lập nhiều công lớn, được phong tước quyền cao, làm rạng danh cho làng. Sau này trong một trận đánh, ông bị tử trận. Một hôm có con quạ tha một bàn tay người về động Cồn Dôn này và kêu mãi không thôi. Dân làng thấy lạ đến xem, trong đó có gia quyến của ông thì phát hiện ra bàn tay ông, bởi có dấu tích thân thuộc. Người làng đã chôn cất ông trang trọng tại động Cồn Dôn, hàng năm tổ chức tế tự. Chuyện xưa mang nhiều huyền tích nhưng trong câu chuyện lịch sử của làng cũng có những vấn đề xâu chuỗi lại thấy liên quan...
Hiện tại làng An Mỹ có hai sắc phong thời Tây Sơn với giá trị lịch sử đặc biệt, lưu giữ tại nhà thờ họ Mai, ở làng An Mỹ. Đây là hai sắc phong do vua Quang Toản, lên ngôi năm 1793, niên hiệu Cảnh Thịnh, ban tặng cho tướng quân Mai Trọng Thông, người làng An Mỹ, đã có công lao to lớn cống hiến cho triều đại Tây Sơn. Sắc phong thứ nhất được ban tặng vào ngày 19 tháng 2, năm 1793 - năm thứ nhất niên hiệu Cảnh Thịnh: “Mai Trọng Thông, người xã An Mỹ, huyện Minh Linh, phủ Quảng Thuận; trung thành với triều đình, chỉ huy quân đội, coi trọng nghĩa lớn. Trong thời gian hầu hạ rất có công lao, nay thăng chức Anh liệt tướng quân, chỉ huy quân với chức vụ Phó sứ; tước lược Tài bá...” (Nhà văn hóa Quảng Trị Lê Đức Thọ, dịch).
Sắc phong thứ hai được ban tặng vào ngày 16 tháng 10 năm 1795 - năm thứ 3 niên hiệu Cảnh Thịnh: “Mai Trọng Thông, người xã An Mỹ, huyện Minh Linh (phủ Quảng Thuận) trung thành với triều đình, trọng nghĩa, chỉ huy sứ; người có dũng khí mạnh mẽ, hăng hái tràn đầy nhiệt huyết, mấy năm gắng sức, may mắn thay nay gặp đạo Vua, tôi; trước sau mấy năm có nhiều công lao chiến đấu. Nay thăng chức Anh liệt tướng quân; Chức vụ Hộ quân sứ; Tước lược Tài hầu; nhiệm vụ trông coi, chỉ huy bản quân...” (Nhà văn hóa Quảng Trị Lê Đức Thọ, dịch). Đây là hai đạo sắc thời Tây Sơn còn lại duy nhất ở Quảng Trị, và rất hiếm ở miền Trung hiện còn tồn tại. Hai đạo sắc này có giá trị lịch sử đặc biệt. Hai sắc phong xứng đáng được đưa vào danh mục cổ vật quý hiếm của Việt Nam.
Trong những mạch nguồn trầm tích văn hóa vật thể và phi vật thể của làng có một lễ hội đã tồn tại khoảng chừng 500 năm, đó là hội cù làng An Mỹ - một lễ hội cổ truyền được tổ chức vào ngày mùng 4 tết âm lịch và càng ngày càng thu hút đông đảo du khách trong và ngoài tỉnh đến xem. Hội cù được chia làm 3 hiệp với 3 quả cù được gọt từ củ chuối thành quả cù hình tròn có đường kính tầm 20 cm, nặng đến 8 kilogam khi còn tươi và còn 4 kilogam sau khi được nướng lên. Trước khi các quả cù được trưởng làng khăn áo chỉnh tề tung lên để khai hội thì cù được đặt lên bàn lễ cúng thần hoàng làng, sau đó mỗi quả cù sẽ được chơi trong mỗi hiệp kéo dài 10 phút. Các trai tráng trong và ngoài làng được chia làm 2 đội cùng nhau đưa cù đến sát 2 rọ tre được đặt trên cây tre cao 3 mét hai đầu trảng cát và tìm cách tung lên rọ. Hội cù đầu xuân là dịp để dân làng rèn luyện sức khỏe, đồng thời là ngày hội cầu an, cầu phúc, cầu lộc, cầu tài, cầu mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu và tinh thần cố kết cộng đồng qua bao đời.
Trong những năm tháng chống đế quốc, thực dân và tay sai, người dân An Mỹ luôn trung kiên một lòng đi theo Đảng và cách mạng. Mỗi địa danh nơi đây đều ghi dấu những chiến công chói lọi của người dân An Mỹ và của những người con trên mọi miền Tổ quốc. Một trong những di tích đó là đồi cát Điểm cao 21 trong những năm tháng chống Mỹ cứu nước. Hiện ở đồi cát này đã có Đài tưởng niệm để tưởng nhớ 32 liệt sĩ của trung đội 6, đại đội 2, tiểu đoàn 4, trung đoàn 270, Đặc khu Vĩnh Linh đã hi sinh trong trận chiến đấu với địch. Cũng chính nơi đây ngày 16/10/1968 đã diễn ra trận chiến đấu oanh liệt giữa 33 chiến sĩ của ta với chiến đoàn xe tăng địch và một tiểu đoàn lính của chính quyền Sài Gòn. Quân ta đã bắn cháy ٥ xe tăng, tiêu diệt nhiều sinh lực địch buộc chúng phải rút lui về Cao điểm 31 thuộc thôn Nhĩ Thượng. Sau đó địch bố trí lực lượng tấn công quân ta trở lại. Trong cuộc chiến đấu không cân sức, 32 chiến sĩ ta đã hi sinh anh dũng... Sau khi nước nhà thống nhất, An Mỹ cùng nhân dân xã Gio Mỹ được tặng thưởng danh hiệu Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân.
Đi qua các cuộc chiến tranh vệ quốc của dân tộc, An Mỹ bước vào hàn gắn vết thương chiến tranh và xây dựng quê hương. Với bản chất cần cù, chịu thương chịu khó và đức tính không chịu đói nghèo, nhân dân An Mỹ đã đồng lòng đồng sức xây dựng quê hương ngày càng giàu đẹp. Cái tên làng An Mỹ được người xưa chọn lựa, ấy là một vẻ đẹp rất an nhiên. Trong quá trình lập làng và phát triển từ xa xưa cho đến ngày hôm nay, người dân An Mỹ đã bồi đắp, kết tinh nên những trầm tích văn hóa sâu dày.
