Chợ cá Cửa Tùng - Ảnh tư liệu
Mặc kệ, bà vẫn cứ phải đi, tay làn tay nón, tất tả gấp gáp từ buổi rạng đông, thấy chộn rộn như gái sắp về nhà chồng. Xưa mạ trẻ trung, đi chợ gần như là việc thường ngày; nay tuổi xế chiều, một năm mạ đi chỉ mỗi một lần này. Mạ ưng đi một mình và chỉ mua vài thứ lặt vặt, cỏn con. Một bó cúc họa mi, tấm khăn, đôi dép nhựa, mớ mộc nhĩ, lạng măng khô, một cái rá đan bằng tre nhỏ xinh… Sau này ngẫm lại thấy hình như “đi chợ tết” với mạ không hẳn là việc… đi chợ như lẽ thường tình. Với những người phụ nữ quê đã sống qua hai thế kỷ, trải đủ mọi cung bậc mặn ngọt đắng cay của thế thái nhân tình, “chợ” vẫn phải là một điều gì đó thật đặc biệt, một góc ký ức người xưa chốn cũ đã hằn sâu tâm thức, không thể lãng quên.
Tôi hỏi mạ đã đến được bao ngôi chợ trên đất Vĩnh này? Bà cười, thì cũng chỉ quanh quẩn ở quê mình, dăm ba nơi, xưa chợ quê, nay chợ phố; giờ cái còn cái mất, cái thay thế, cái chuyển dời. Ngôi chợ thuở hoa niên mạ từng những bước chân đầu đời lẫm chẫm lúc năm, sáu tuổi theo bà ngoại đi bán bánh tráng là chợ Vang ở xã Vĩnh Nam xưa (nay là xã Trung Nam), từ những năm kháng chiến chống Pháp. Sau 1954 thì chợ Vang không còn hiện diện, chỉ tồn tại trong ký ức của những người xưa. Một ngôi chợ quê cũ kỹ, giản đơn, thưa thớt người và ít ỏi sản vật bán - mua. Quanh quẩn cũng chỉ khoai, môn, từ, tía, lạc, đỗ, chè xanh, chuối, thơm, cau trầu, bánh ít, bánh gai, bánh tráng, con cá đồng, mớ rau vườn. Khung cảnh đượm một màu quê kiểng và bình yên đến lạ.
Bà ngoại bán bánh tráng khô. Bánh được buộc theo chục bằng dây chuối, hoặc ít thua hoặc nhiều hơn tùy sở thích người mua mà bán. Có người mua lẻ, muốn ăn luôn thì sẽ nướng bánh bằng bếp nhỏ đượm lửa từ củi than cây trâm bầu, và ở đó có một đứa bé gái má đỏ hây hây đang hì hụi quạt quạt, thổi thổi là mạ. Ngoài bánh tráng nướng to như chiếc mâm, ngoại còn sáng tạo ra món bánh “đập dập” - là thứ hỗn hợp giữa bánh mới tráng nóng hổi xuống lò, đem phủ lên bánh khô đã nướng, quấn bên ngoài bằng loại bánh mới phơi heo héo. Và, đúng như tên gọi, người ta quấn lại và đập dập chúng với nhau. Những cuộc bánh to gần bằng cổ tay, vừa mềm, vừa dai, vừa bùi, chấm nước mắm ớt vắt tí chanh thì không gì bằng.
Chợ họp dưới những bóng cây mát rượi, cạnh một con dốc đất đỏ thoai thoải. Con dốc ấy người ta lấy tên chợ đặt cho, nên gọi luôn là dốc Chợ Vang; và rú cây ấy cũng vậy, mang tên là rú Chợ Vang. Khi nắng lên cũng là lúc chợ vãn, người về và bóng cây co lại buồn bã, mọi thứ trở lại yên bình và vắng vẻ; tất cả chỉ còn lại ánh dương vàng rộm oi ả như đang muốn nướng cả đất trời. Sau này, bà ngoại chuyển nơi, sang bán ở chợ Vĩnh Tú đóng ở thôn Tây. Là gái lớn trong nhà, mạ vẫn đi theo phụ ngoại để thổi lò, nướng bánh, buộc hàng. Chợ ở đây đông người và rộn cảnh bán mua hơn. Đặc biệt, chợ có món đặc sản là dầu sở - một loại dầu thay thế mỡ lợn, dầu ăn trong chuyện bếp núc nấu nướng của các mẹ các chị thời xưa. Dầu ép ra từ quả cây dầu sở sau khi đã rụng xuống và phơi khô. Đây là thứ cây được trồng khá nhiều ở vùng nông thôn Vĩnh Tú, Vĩnh Trung thời đó. Nên ở Vĩnh Tú xưa có hẳn một làng chuyên làm món dầu đặc biệt này, gọi là làng Phường Dầu. Ở đây cũng xuất hiện một ngôi chợ nhỏ là chợ Phường Dầu. Một trong những lý do khác mà ngoại đến chợ ở Vĩnh Tú, vì nơi này thường có người từ các làng chài ở Vĩnh Thái gánh cá biển lên bán. Những mớ nục, trích, chuồn tươi roi rói lấp lánh màu nước biển có khi được đổi ngang với chục bánh tráng mà không phải dính dáng chi chuyện bạc tiền. Cá tôm, mắm ruốc ở vùng biển Vĩnh Thái lúc đó cũng đâu có nhiều, nhưng để đổi lấy những lúa, khoai, từ tía, rau màu nuôi sống gia đình, những người đàn bà “kẻ lái” phải sớm hôm quang gánh cực nhọc, vượt cả chục cây số, chân trần băng qua những động cát trắng rát bỏng để gánh cá vào miền “kẻ rọng” - những Vĩnh Tú, Vĩnh Nam, Vĩnh Trung, Vĩnh Hòa, Hồ Xá… mà đổi, mà bán. Có khi vãn chợ rồi mà không bán hết, người ta lại phải gánh đi từng ngõ ngách trong xóm thôn để rao. Tiếng rao “ai cá… không…” kéo dài, mang đặc trưng âm điệu và phương ngữ những người đàn bà miền biển, vang vọng, lảnh lót giữa cái nắng hè hầm hập gió Lào, nghe răng mà buồn tủi, mà thương xót… Ai về nhắn với biển rằng / Mít non gửi xuống, cá chuồn gửi lên. Ôi chợ xưa, một thời mộc mạc, đơn sơ, cơ cực là vậy.
Đó là những ngôi chợ quê xuất hiện mang tính chất tự tiện, “cục bộ”, tồn tại ngắn ngủi giữa một hoặc vài xóm thôn. Người dân họp chợ như một nơi được quy ước hoặc thỏa thuận sẵn, nhằm thuận tiện trong việc mua bán các mặt hàng phục vụ cuộc sống thường nhật. Những chợ này thường mua nhanh bán vội để người dân còn tất tả ra với ruộng đồng và đỡ phải đi lại xa xôi. Còn nếu muốn mua to bán lớn phải đi chợ trung tâm. Nên gọi đúng nghĩa chợ xưa thực sự thì phải gắn với tên tuổi, mật độ giao thương, hàng hóa, sản vật và tính đặc thù từng vùng miền. Chợ quê xưa đích thực của xứ Vĩnh hiện lên trong tiếng ru hời bên cánh võng, tao nôi...
À…ơi…
Ru em em théc (ngủ) cho muồi
Để mẹ đi chợ mua vôi ăn trầu
Mua vôi chợ Quán, chợ Cầu
Mua cau Đơn Duệ, mua trầu chợ Do…
Chợ như này trên đất Vĩnh tuy không nhiều nhưng xuất hiện khá đều ở các vùng quê. Tuy nhiên, theo thời gian và những biến thiên thời cuộc, rất nhiều ngôi chợ và tên chợ đã mất đi trong hoài niệm luyến tiếc như chợ Quán, chợ Đàng, chợ Vang, chợ Cửa… Trước năm 1975, theo thống kê cả huyện có 10 chợ khá nổi tiếng là chợ Chấp Lễ, chợ Huyện, chợ Hồ Xá, chợ Do, chợ Tùng Luật, chợ Liêm Công Tây, chợ Di Loan, chợ Thượng Lập, chợ Thử Luật và chợ Thủy Cần. Trong đó, to nhất là chợ Huyện (hoặc gọi là chợ Phủ), rồi đến chợ Do (hoặc gọi là chợ An Do, An Du) đóng ở miền đất đỏ thuộc xã Vĩnh Tân. Dù to nhỏ, rộng hẹp khác nhau nhưng đặc điểm chung của những ngôi chợ này là dứt khoát phải có đình - điểm nhấn và cũng là dấu hiệu nhận biết của một ngôi chợ - trung tâm giao thương buôn bán đúng nghĩa. Đình chợ, thường là hình tròn, nền đất hoặc xi măng, gạch vữa đắp cao lên, với các dãy lều được bố trí vòng quanh để bày hàng ra mà bán, có mái che để người bán người mua khỏi bị nắng bị mưa. Nên có câu ca đã đi vào tiềm thức bao người: Trai mô trai không vợ / Chợ mô chợ không đình / Trời mưa dông một trộ / Em biết dựa mình vô mô?.
Sau này khi ngoại mất, mạ tôi cũng không theo nghề tráng bánh gia truyền được nữa, bởi đó là thời điểm chiến tranh loạn lạc, bom đạn ngút trời. Giao thương đứt đoạn gần hai thập kỷ. Vĩnh Linh tuyến lửa không còn một ngôi chợ nào tồn tại. Hơn bốn vạn rưỡi người dân phải đi sơ tán ra các tỉnh thành miền Bắc, trên quê hương lúc này chỉ còn một vạn rưỡi người, chủ yếu là bộ đội, dân quân du kích. Cuộc sống phải ẩn sâu vào lòng đất, với địa đạo, hầm và hệ thống giao thông hào chằng chịt. Hàng hóa, lương thực, nhu yếu phẩm lúc này phần lớn do trung ương, quân đội cung cấp để người dân tuyến lửa bám trụ mà giữ đất, giữ làng, chiến đấu và phục vụ chiến đấu. Khi Hiệp định Paris 1973 được ký kết, Vĩnh Linh không còn chịu cảnh bom rơi đạn nổ. Hàng vạn đồng bào sơ tán ở Tân Kỳ (Nghệ An) hồi hương và cuộc sống như nhịp bình thường đã hồi sinh mạnh mẽ, mau chóng. Trẻ lại được đến trường, nông dân ra với ruộng đồng và chợ đã họp lại. Những ngôi chợ xưa phần lớn được tái sinh gần nguyên bản trên địa điểm và vùng miền cũ.
Nhà tôi ở Hồ Xá - thị trấn trung tâm huyện lỵ có ngôi chợ lớn nhất huyện, gọi là chợ Huyện. Chợ này có lịch sử gần 500 năm, xuất hiện từ thời Vĩnh Linh còn là châu Minh Linh. Qua các giai đoạn lịch sử, chợ còn có tên khác là chợ Phủ, chợ Châu, chợ Đơn Duệ (vì đóng trên đất làng Đơn Duệ thuộc xã Vĩnh Hòa - câu ca “mua cau Đơn Duệ” chính là nói về chợ Huyện). Xưa chợ Huyện là trung tâm giao thương sầm uất nhất của phủ, cũng là trung tâm tiếp thị hàng hóa cho các chợ vệ tinh trong vùng như chợ Thượng Lập, chợ Chấp Lễ, chợ Thử Luật… Chợ nằm bên quốc lộ, cạnh bến đò Châu Thị, nên giao thương ngoài đường bộ khá tấp nập còn có cả đường sông. Hàng hóa từ chợ Huyện theo đò dọc xuôi sông Sa Lung ra sông Bến Hải thông thương về chợ Do, chợ lớn thứ hai của phủ đóng ở vùng đất đỏ, gần biển Cửa Tùng. Đặc sản của chợ Huyện xưa có dưa hồng từ làng Huỳnh Công mang ra; có chè xanh, dầu sở, thơm (dứa) và đặc biệt là chim gầm ghì từ các xã vùng đất đỏ mang về. Món này được sách xưa điểm danh thuộc danh mục các món đặc sản nổi tiếng của Quảng Trị “…mắm ruốc chợ Do / gầm ghì chợ Huyện…”. Một thời, chợ Huyện là trái tim của Vĩnh Linh. Đó không chỉ là nơi bán mua, giao thương đơn thuần mà còn là địa điểm để mọi người tứ phương có dịp gặp gỡ hỏi han, hàn huyên trao đổi việc làm ăn, là nơi để nam nữ hẹn hò: Giả đò buôn hẹ bán hành / Quảy ra chợ Huyện xem anh thế nào…
Khi tái lập sau hòa bình, chợ Huyện đã dịch khỏi địa điểm cũ về đóng tại khóm Nam Hải, nay là khu phố Chợ Huyện. Một thời gian sau, do yêu cầu phát triển và mở rộng thị trấn Hồ Xá, trung tâm thị trấn chuyển lên vùng cát nên đã hình thành nên một ngôi chợ mới to đẹp, hoành tráng và nhộn nhịp hơn. Chợ Huyện xưa vẫn tồn tại, người ta thường gọi theo cách dân dã là chợ Mai hoặc chợ Sáng để phân biệt với chợ trung tâm mới lập là chợ Chiều, còn trên giấy tờ gọi là chợ Hồ Xá ١. Mạ tôi sau này lo chuyện chợ búa trong gia đình chỉ gắn với hai ngôi chợ này.
“Đi chợ Mai” một thời là thuật ngữ quen thuộc và gian lao của những người đàn bà thế hệ trước. Từ xóm Hòa Lộ nơi tôi ở vốn dĩ sát thôn Tứ Chính (Vĩnh Tú), để đến được chợ Mai đóng tận ngã ba Châu Thị, mạ phải quang gánh gói đùm đi từ sớm, khi mặt trời chưa ló rạng. Đi bộ dọc theo quốc lộ 1A theo hướng ngược vô nam, lầm lũi, miệt mài hàng giờ đồng hồ. Mua nhanh bán vội kiểu gì cũng phải xế trưa mới về được nhà. Con cá tươi chong, mớ rau xanh ngắt, đùm bánh nóng hổi làm quà cho con… nhưng nằm trong đôi thúng phơi dưới gió bụi, dưới ánh mặt trời, khi mở ra đã đâu còn được vậy. Tiếc công, xót của lắm mà đành phải chịu. Hai ba ngày một phiên chợ Sáng, không thể khác hơn được. May mắn là khi chợ Chiều Hồ Xá mở ra thì việc đi chợ kiểu “vượt dặm quan san” đằng đẵng khó nhọc kéo dài hàng chục năm trời của mạ cũng chấm dứt. Chợ giờ gần và thuận lợi vô cùng. Chuyện lo toan những bữa cơm ngon canh ngọt thường nhật cho chồng con không còn là gánh nặng như những tháng năm xưa…
Thời gian cứ vậy trôi, mạ già đi và chuyện chợ búa cũng đã thôi sứ mệnh. Cháu con giờ đi chợ đảm bảo cuộc sống thay mạ bằng những cách thức mới mẽ, tiện dụng, nhanh chóng. Quang gánh, thúng mủng, dây dợ, gói đùm, mo cau, lá chuối khô… như thời xưa của mạ đã hoàn toàn biến mất. Thay vào đó là một cuộc điện thoại, một cái nhấp chuột, một dòng tin nhắn… là ê hề thực phẩm, đồ ăn thức uống, vật dụng sinh hoạt được người ta mang đến tận nhà, chất đầy tủ lạnh. Chợ xưa của mạ vẫn còn đó, với cơ ngơi khang trang, đẹp đẽ; vẫn kẻ bán người mua, vẫn ngược xuôi tất tả… song cái chất nhộn nhịp, rộn ràng, xô bồ đã phai nhạt đi nhiều phần. Câu ví “đông như chợ” giờ có lẽ không còn đúng nữa rồi.
Mạ vẫn giữ cái làn nhựa cũ kỹ màu đỏ thẫm, thứ vật dụng mà có lần đứa cháu nội cầm lên ngơ ngác hỏi “cái chi đây mệ?”. Cái làn đã theo mạ mấy chục năm, mạ để lặng lẽ ở góc nhà, thường ngày sẽ đựng mấy thứ chai lọ, gói hộp lặt vặt. Gần Tết, nó mới được giải thoát để trở về đúng chức năng tòng teng dưới cánh tay già nua để theo mạ đi chợ. Sẽ chẳng có gì nhiều và giá trị đựng trong chiếc làn cũ xưa ấy, song nhìn kỹ tôi thấy trong ấy là cả một trời hoài niệm da diết, mến thương, là bóng dáng của chợ cũ người xưa giờ đang phai dần theo năm tháng. Và mạ, cứ lặng lẽ, miệt mài giữ lấy.
Chợ quê - còn mấy lần mạ được đi, về?
