Độ giữa tháng chạp, ngôi chợ đầu làng tôi bắt đầu nhộn nhịp phiên Tết. Hồi những năm chín mươi, trẻ nít chúng tôi thường rủ nhau đi coi chợ cuối năm. Đúng là chỉ đi coi chứ đâu có biết mua sắm gì. Nổi bật lên giữa chợ quê là những thếp giấy được móc lên dây, như kiểu người ta phơi khăn. Giấy khổ rộng xếp thành từng thếp, một mặt nhuộm màu, mặt bên kia màu thấm qua lem nhem nên nhạt hơn. Cho đến bây giờ tôi vẫn không biết chính xác nó là loại giấy gì, chỉ tựa tựa giấy tuyên, màu mộc như giấy điệp, nhám thô như giấy bổi, song vì có đủ màu nên ở quê vẫn gọi là giấy ngũ sắc.
1. Năm nào ba tôi cũng đi chợ Tết sớm nhưng chỉ để mua mỗi loại giấy này, ngoài ra ba không sắm gì cho mình. Giấy ngũ sắc mua về ba trải ra giữa bàn, lật đi lật lại tính toán một hồi, dùng bút kẻ vẽ, xong rồi lấy kéo cắt. Giấy màu vàng cắt thành hình chữ nhật, giấy màu đỏ cắt hình như chiếc cà vạt, giấy màu tím cắt những viền chỉ. Phần giấy thừa còn lại sẽ cắt thành những bông hoa, con vật.
Tôi ngồi xem ba tỉ mẩn cẩn trọng làm, chốc chốc lại hỏi ba làm chi. Ba nói đang dán tấm liễn. Hồi đó ở quê toàn nhà ba gian bằng gỗ hoặc tre, lợp tranh; nhà khá hơn thì có xây vữa, lợp ngói. Căn chính giữa nhà là nơi thờ tự. Tấm liễn hình chữ nhật rộng chừng hai mét, cao nửa mét, là thứ để treo lên phía trên căn giữa, ngay trước bàn thờ vừa để tạo sự tôn nghiêm, vừa che bớt phần mái nhà cũ xì.
Đi vào nhà chơi trước hết người ta ngước đầu lên nhìn vào tấm liễn. Nhà quê coi trọng tấm liễn, đến Tết nhất quyết phải dán một chiếc thật đẹp. Ngày đó làng quê toàn mái tranh vách đất, nhà ai cũng một màu xam xám, nhờ có cái liễn mà căn nhà tươi đẹp hẳn lên.
Cần độ bốn tờ giấy màu vàng dán thành bản liễn. Sau đó cắt giấy màu khác thành bốn cái hình chiếc cà vạt và dán vào bản liễn để chia liễn thành ba phần: hai phần hai đầu nhỏ, phần giữa rộng hơn. Vì cách dán đó mà người ta gọi là tấm liễn ba, tức có ba phần.
Hai phần đầu thường được trang trí bằng các họa tiết hoa sen hoa cúc... những họa tiết này cũng được cắt ra từ giấy ngũ sắc. Phần giữa thì trang trí chữ An Khang Thịnh Vượng, hay Phúc Lộc Thọ… viết bằng chữ quốc ngữ khuôn tròn hoặc chữ Hán.
Miệt mài cắt dán một buổi ba mới hoàn thành bức liễn. Treo liễn lên, sáng bừng cả căn nhà. Tựa như chỉ một cái liễn ấy thôi mà nhà cũ thành nhà mới, có không khí xuân hẳn. Ba nói cuối năm là lúc mình mời tổ tiên ông bà đã mất về cùng ăn Tết, nên phải làm thật đẹp chỗ thờ tự.
Tấm liễn làm xong có đầy đủ màu sắc và họa tiết: màu vàng của bản liễn, màu xanh của hoa lá, màu tím của vát liễn, màu đỏ của chữ, rồi những màu sắc xen kẽ của chỉ diềm... Dán một chiếc liễn đẹp phải mất cả buổi.
Ba có hoa tay, cắt dán giấy ngũ sắc rất đẹp. Bình thường nhà ai có việc cưới hỏi đều nhờ ba. Riêng tới Tết sau khi dán bức liễn cho nhà mình, ba lại đi quanh xóm giúp dán liễn cho bà con. Tôi thường chạy theo ba chơi, phần giấy còn thừa ra người ta sẽ cho tôi mang về để cắt dán trong môn học mỹ thuật. Tôi măn mo những tờ giấy, ngửi mùi ngai ngái của phẩm nhuộm giấy, nhớ đời.
Giấy ngũ sắc không chỉ dán liễn mà còn được dùng để cắt dán trang trí, hình cành hoa đầy bông, hình chai rượu, những câu chữ chúc mừng, những chữ và số của năm tới. Cuối năm đi quanh xóm, thấy nhà ai cũng rộn ràng trang trí bằng giấy ngũ sắc. Nhà quê quanh năm mộc mạc, đến Tết mới khởi sắc, và màu của Tết chính là do cái màu giấy ngũ sắc này tạo nên.
Dần dà đời sống khá giả, những ngôi nhà tranh tre ở quê được thay dần bằng nhà kiên cố. Bức liễn không còn dán bằng giấy nữa mà bằng vải thêu, bằng gỗ, thậm chí bằng bê tông, hoặc do kiến trúc nhà ở hiện đại người ta bỏ luôn tấm liễn.
2. Những sắc màu giấy năm cũ để lại trong tôi một ấn tượng kỳ lạ, đến nỗi sau này hễ cứ Tết thì tôi nhớ tới chúng trước nhất, như một tín hiệu của mùa xuân.
Hồi đó, hằng năm cứ đến giữa tháng chạp tôi đều thấy một cụ già ốm o đạp xe thật chậm trên đường làng. Cụ đạp chiếc xe cũ kỹ chở một cái sọt đan bằng tre, bên trong đựng rất nhiều những chiếc bánh in (bánh cộ) bọc giấy xanh, đỏ, hồng, vàng, tím.
Tôi chạy ngay vào nhà gọi ông nội ra mua bánh. Ông nội ra tới đường thì ngẩn mắt một lúc rồi bước tới ôm lấy cụ. Hoá ra đấy là cụ họ Tăng, võ sư phái Thất sơn thần quyền ở vùng chợ Sãi, một người bạn của ông. Cuối năm cuối tháng, gặp lại bạn cũ chẳng dám hàn huyên lâu, bởi cái nghiệp cơm áo đòi người ta phải gấp gáp.
Ông nội mua một đùm bánh in, gửi tiền cụ không lấy. Ông cứ giúi vào tay cụ, đưa qua đẩy lại một lúc thì tiền lại vào… tay tôi. Cụ xoa đầu tôi nói coi như ông lì xì mừng tuổi cho cháu, nghe! Rồi bánh xe hối hả trườn lắt léo trên con đường làng. Ngũ sắc trôi về một miền xa thẳm miên viễn ký ức. Khi cụ đã đạp xe đi khuất, ông nội mới kể rằng trước đây cụ có một lò luyện võ rất đông môn sinh, sau đấy thời thế đổi thay võ đường giải thể, khi về già cụ vẫn còn lo chuyện kiếm cơm gạo bằng những chiếc bánh ngũ sắc nhỏ nhắn. Hình ảnh cụ già chở bánh in đã in lại trong trí nhớ của tôi một nỗi niềm ngày Tết.
Ở quê hồi trước, cứ đến Tết nhiều nhà tự làm bánh in để thờ cúng tiên tổ và đãi khách uống trà ngày xuân. Tết nhất tự túc mới vui và đầy đủ ý nghĩa. Cái rộn ràng ấm áp khi cả nhà ngồi quây quần quanh chiếc nống cấm, cùng trộn bột nếp, tráp khuôn, hong khô rồi bọc giấy ngũ sắc.
Gần đây nhiều nơi đã khôi phục các món bánh Tết xưa, trong đó có bánh in bọc giấy ngũ sắc - Ảnh: T.A
Khuôn bánh in được đẽo bằng gỗ mít hoặc khuôn đồng với những họa tiết hoa lá, chữ Phúc, chữ Thọ. Những chiếc khuôn bánh hình tròn, hình vuông, hình chữ nhật nhỏ xíu vừa lòng nắm tay của một đứa trẻ con. Bột làm bánh in là bột nếp xay mịn hoặc pha bột nếp với bột đậu xanh bóc vỏ. Người ta trộn bột với đường cát thật đều, sau đó dùng khuôn nén chặt. Bánh in sau khi nén được đặt lên những chiếc nống lót giấy báo và hong trên than hồng. Dưới cái nóng hừng vừa phải của than, đường cát tan ra trong bột như một thứ keo mật làm cho bánh in được định hình chặt chẽ. Công đoạn cuối cùng là bọc giấy ngũ sắc. Giấy được cắt sao cho bọc vừa kín chiếc bánh. Hồ dán là nước bột lọc nấu quấy cho nó dẻo.
Những ngày gần Tết, hễ nhà ai làm bánh in thì y chang trẻ con chạy tới xem và phụ dán giấy giúp, không khí rạo rực hẳn lên. Mùi bột nếp hong khô quyện với mùi giấy gói tạo thành một thứ hương vị lạ. Bánh in gói giấy ngũ sắc để được lâu và không bị ẩm.
Cứ cuối năm, tôi có thú vui dân dã là đi thăm các chợ trong vùng. Đi như để ăn Tết sớm, đi để hưởng cái không khí như người quê thường nói: Trước Tết mới vui chớ ngày Tết cũng… thường! Về mạn dưới, một loạt mẹt nống rải bánh in nằm men con đường đi vào chợ Chùa ở làng Lưỡng Kim. Lên mạn trên, chợ Sãi ngày thường nổi tiếng với bánh ít lá gai thì ngày Tết nổi bật với bánh in ngũ sắc. Chợ Thuận đầu làng tôi quầy quán chỉ mấy cọc tre cũ xiêu vẹo lên màu rêu xám, nên mấy cái nống bánh in xếp tròn là đẹp hơn cả. Người trong vùng đóng bánh in sớm vì bánh để được lâu. Một góc chợ quê xuân đến sớm từ những chiếc bánh ngũ sắc.
Đêm trừ tịch, nhà nhà đặt bàn thờ lộ thiên trước sân và nhất quyết phải sắp lên trên đó một dĩa bánh in. Người ta bảo vì những màu sắc sặc sỡ “mời gọi” được các linh hồn, giống ta hay vãi hạt nổ ngũ sắc cùng muối và gạo để cúng vong linh. Ông nội thường lấy bánh in đó phát cho mấy đứa cháu. Tôi nhận bánh xong nhét đầy vào túi quần túi áo, thi thoảng lôi ra ngắm nghía rồi ngửi. Ông nói cái thằng ni ngày Tết ăn không chịu ăn, cứ ngắm với ngửi như thể bữa sau không còn nữa.
Mà quả thế thật. Kể từ ngày đó đến nay, chừng ba mươi cái Tết tôi không còn thấy chiếc bánh in bọc giấy tuyên ngũ sắc. Những chiếc bánh in bọc nylon bóng kiếng bây giờ không còn hấp dẫn trẻ con nữa. Bóc một chiếc bánh in gói bằng nylon ta ngửi ngay mùi khang khác, hơi khó chịu. Con người cũng đang tìm cách hạn chế sử dụng túi gói nylon vì tiềm ẩn nhiều độc tố ảnh hưởng đến sức khỏe, và rác thải nylon ô nhiễm môi trường. Thế mới biết giấy gói ngày xưa không chỉ gói những ký ức văn hóa, mà còn là thứ bao bọc thân thiện.
3. Với trẻ con, màu giấy ngũ sắc cũng chính là màu những phong pháo tép. Ấy là loại bánh pháo dài cỡ gang tay, quả pháo nhỏ như con tép, nên gọi là pháo tép. Pháo cho trẻ con chơi nên phần chất nổ rất ít, không gây nguy hiểm, khi đốt chỉ nổ lép bép và chớp lóe ánh sáng. Quả pháo nhỏ được cuộn từ những miếng giấy ngũ sắc, nên mỗi phong pháo có đủ năm màu. Pháo tép bán ở các quầy tạp hóa ở làng, trẻ con được tiền lì xì lại chạy đến mua một phong, châm đốt.
Kính vạn hoa cũng là một thứ đồ chơi mà chỉ Tết chúng tôi mới có. Khi trong nhà thay mấy cái tấm kính cửa hay kính mặt bàn bị vỡ (việc này, không hiểu sao rất nhiều nhà ở quê cũng phải đợi cuối năm mới làm), thợ chở kính tới thường kẹp ốp thêm một thanh kính nhỏ như cây thước. Trẻ con xin thanh nẹp này cắt thành ba khúc rồi ghép thành hình lăng trụ. Đáy lăng trụ bọc một cái bao kẽm. Sau đó vo những mảnh giấy ngũ sắc nhỏ bằng hạt đậu thả vào hộp lăng trụ thì được cái kính vạn hoa.
Trẻ con chuyền tay kính vạn hoa, đưa mắt vào nhìn. Lăng kính tự phản chiếu tạo cảm giác một không gian rộng lớn phía trong đầy màu sắc, như vô số vì sao năm màu tuyệt đẹp. Chỉ cần lắc nhẹ kính vạn hoa, không gian ảo phía trong sẽ thay đổi, lại có một bức tranh lung linh khác. Chỉ năm nhúm giấy ngũ sắc nhỏ ấy thôi, nhưng chơi hoài không biết chán. Ngũ sắc đã thành vạn hoa, khêu gợi trí tò mò của trẻ con.
*
Võ sư họ Tăng đã về miền thiên cổ, tháng chạp bây chừ không còn nghe tiếng xe lọc cọc rao bán bánh in nữa. Những tấm liễn dán giấy cũng bị gỡ bỏ theo những căn nhà cũ xưa. Trẻ con ngày nay mê trò chơi điện tử hay đồ chơi mua sẵn, không hứng thú với mấy thứ tự làm ra như kính vạn hoa. Thời gian vùi sâu những tấm giấy giản dị trong ký ức tôi, nhưng cứ mỗi mùa Tết ngũ sắc lại hiện lên ảo ảnh, lung linh vạn hoa.
