Những tấm ảnh quý về một thời không thể nào quên

ập ảnh quê hương Quảng Trị của Sĩ Sô do Hội Nghệ sĩ nhiếp ảnh Việt Nam và Hội Văn Học nghệ thuật Quảng Trị vừa cho ra mắt bạn đọc, là ấn phẩm kỷ niệm 30 năm giải phóng tỉnh Quảng Trị (1/5/1972 – 1/5/2002). Đây là 221 tấm ảnh chọn lọc trong hàng vạn tấm ảnh mà nghệ sĩ nhiếp ảnh và phóng viên chiến tranh Sĩ Sô đã chụp và hiện còn lưu giữ được về mảnh đất miền Trung kiên cường suốt bốn mươi năm qua. Những tấm ảnh quý về một thời không thể nào quên. Những khoảng khắc tuyệt vời - đặc biệt là những bức ảnh về chiến tranh - mà không phải là nhà nghệ sĩ cầm máy hay phóng viên mặt trận nào cũng có thể là người chứng và ghi lại được. Người chứng, điều này hầu như đương nhiên đối với nghề làm ảnh; đối với Sĩ Sô ta còn có thể gọi là người trong cuộc, bởi trong trường hợp này phóng viên, nghệ sĩ khi cần cũng là chiến binh.

            Những chiến công lừng lẫy của Quảng Trị anh hùng: Đường 9 Khe Sanh, Cồn Tiên, Dốc Miếu, Thành Cổ… song song với cuộc đấu tranh thầm lặng không sử sách nào ghi lại nổi của những người sống trong vòng kìm kẹp của kẻ thù, trước hết là kết quả chiến đấu, hy sinh trường kỳ của nhân dân dải đất gió Lào cát bỏng. Đấy còn là sự góp sức bằng cuộc sống, máu xương, mồ hôi, trí tuệ và vật lực của nhân dân, quân đội cả nước, là sự ủng hộ của bạn bè quốc tế. Những sự kiện ấy, những con người ấy không phải nhà báo nào cũng có điều kiện ghi lại và lưu giữ đầy đủ như Sĩ Sô. Không chỉ vì anh thường xuyên bám trụ nơi đây, không chỉ vì chiếc máy ảnh của anh sẵn sàng xuất hiện đúng lúc cần thiết, mà trước hết bởi tấm lòng của anh đối với quê hương, bởi tình cảm trân trọng của anh đối với sự chiến đấu, hy sinh của đồng bào, đồng đội công với cái nhìn nhạy cảm về thời cuộc mà không quên quan tâm góc nhìn nghệ thuật.

            Hơn 220 tấm ảnh đen trắng và ảnh màu trình bày và ấn loát công phu trên giấy tốt, được chia thành năm phần. Bốn phần đầu sắp xếp theo mốc thời gian, bắt đầu khi đất nước tạm thời bị chia cắt nơi con sông Hiền Lương từ dãy Trường Sơn xuôi về biển cả (1954), qua những ngày bão lửa giải phóng hoàn toàn quê hương (1972), thực hiện thống nhất đất nước (1975), cho đến khi tái lập tỉnh Quảng Trị (1989). Phần cuối giới thiệu một số ảnh nghệ thuật và ảnh được giải của nhà nhiếp ảnh.

            Tôi yêu quý nhất, và làm tôi xúc động nhất, là những tác phẩm tác phẩm ở hai phần đầu. Phải chăng giá trị lịch sử, chất quý hiếm có một không hai, cũng như kết hợp nhuần nhuyễn thời cuộc và nghệ thuật - và qua đó, thấy được lòng dũng cảm của người phóng viên chiến tranh - biểu hiện tập trung nhất, rõ rệt nhất ở hai phần này. Chừng ấy tác phẩm thôi, đã đủ yên tâm cho một cuộc đời chiến đấu, công tác, làm phóng viên báo chí và làm nghệ thuật nhiếp ảnh. Tập sách tuy không nói ra, nhưng liếc nhìn năm sinh của tác giả (1942), người đọc cũng có thể hiểu cuốn ảnh này còn là một cái nhìn trở lại thời gian bốn mươi năm hoạt động của một đời người. Trong số một trăm mấy chục tấm ảnh được chọn in ở hai phần này, tôi dám quả quyết rằng không ít tác phẩm rồi đây sẽ tồn tại mãi với thời gian với tư cách là những tấm ảnh tiêu biểu nhất về cuộc chiến tranh Việt Nam, mà hàng nghìn nhà báo và nghệ sĩ trong nước cũng như nước ngoài đã chụp được mấy chục năm qua.

            Ví như tấm ảnh về lá cờ Tổ Quốc và chiếc cầu Hiền Lương, những biểu chứng thiên liêng luôn hiện diện trong tâm khảm của hơn một thế hệ người Việt Nam, cho dù anh hay chị đã từng hoặc chưa bao giờ đặt chân đến dải đất này. Chiếc cầu mà nhà văn Nguyễn Tuân đã nhẩn nha đếm có bao nhiêu thanh gỗ lát. Chiếc cầu từng được đối phương cố tình sơn một nửa bằng màu khác với màu sơn phần phía Bắc, nói lên quyết tâm của họ chia cắt đất nước. Chiếc cầu đã đi vào kho tàng ca dao và dân ca Việt Nam. Chiếc cầu ấy đã bị bom Mỹ hủy diệt hoàn toàn trong chiến tranh. Nhưng, kỷ niệm 30 năm ngày giải phóng Quảng Trị, Nhà nước đã cho khởi công xây dựng lại cầu theo nguyên mẫu, coi như một di sản văn hóa quốc gia.Ví như đôi mắt của anh bộ đội đảo Cồn Cỏ canh giữ bầu trời những ngày đế quốc Mỹ leo thang phá hoại miền Bắc, đôi mắt chăm chú, đăm đăm. Hay như bức chân dung cận cảnh chị du kích huyện Triệu Phong đang ghì chặt tay súng giữa “mùa hè đỏ lửa” 1972, nhìn ảnh mà ta tưởng đang nghe tiếng đạn bom chát chúa…Hoặc tấm ảnh chụp năm cháu bé nằm trong những cái nôi đan bằng mây đặt sát bên nhau trên một cái giá tre đặt thòng xuống hầm trú ẩn khoét sâu vào lòng đất. Các cháu nằm ngoan ngoãn, thế nhưng không một cháu nào ngủ. Mắt các cháu hình như đang thao thức theo dõi tiếng bom dội trên kia…

            Chắc chắn đã có hàng vạn tấm chân dung nhà cách mạng Cu Ba Fidel Castro, do nhiều nhà báo và nghệ sĩ tài ba trên thế giới ghi lại. Bức chân dung Fidel mà Sĩ Sô chụp được trong khi ông cùng Thủ Tướng Phạm Văn Đồng đến thăm vùng giải phóng Quảng Trị và dự cuộc mít tin chào mừng ông tổ chức vào đầu năm 1973, theo tôi, là một bức ảnh đạt. Nét mặt nhà cách mạng đẹp trang nghiêm, đôi mắt đăm chiêu. Nhìn ảnh, không hiểu sao tôi cứ nghĩ, hình như nhà yêu nước Cu Ba từ thực tế Việt Nam đang suy tư về một điều gì đấy của đất nước ông hay là về những mưu mô ma quỷ của kẻ thù. Một tấm ảnh khác, làm ta lây niềm vui, chụp nữ nghệ sĩ điện ảnh Mỹ Jane Fonda nắm tay chị du kích đội mũ tai mèo. Cái cười của hai chị tự nhiên, cởi mở làm sao, như thể họ đang là người của hai đất nước bạn bè thân thiết chứ không phải đang chiến tranh.

            Người ta thường bảo không thể, và không bao giờ nên dại dột mô tả ảnh bằng lời. Vả chăng, như mọi người đều biết, một tấm ảnh chỉ là một khoảnh khắc, một góc nhìn. Song, đây là những khoảnh khắc làm nên lịch sử. Nói lên những cảm xúc chủ quan của mình, tôi muốn được bày tỏ lòng cảm ơn bạn đồng nghiệp: Nhà báo, nghệ sĩ Sĩ Sô, người đạt tước hiệu nhiếp ảnh quốc tế Hon VAPA.

                                                                                    P.Q