Lễ công bố Quyết định của Thủ tướng Chính phủ công nhận xã Ba Lòng, huyện Đakrông, tỉnh Quảng Trị là xã an toàn khu của Trung ương, đặt tại tỉnh Quảng Trị trong kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ - Ảnh: Quang Trường
Chính quyền Ngô Đình Diệm cho triệt hạ làng kháng chiến, tiến hành xây dựng trụ sở quận lỵ, bốt quân sự, đồng thời điều hai đại đội bảo an cùng nhiều trung đội dân vệ đóng chốt ở đây, mở nhiều tuyến đường chiến lược từ La Vang, Tân Lệ lên Ba Lòng; từ Ba Lòng qua Cùa, lên Đường 9; từ Ba Lòng lên Trại Cá. Về quân sự, Ba Lòng có “nhiều công sự kiên cố, vững chắc nhất trong toàn tỉnh, được bố trí bằng các lực lượng canh giữ, hỗ trợ vòng trong, vòng ngoài dày đặc...”.
Sau khi chính quyền Ngô Đình Diệm bị lật đổ (tháng 11/1963), phong trào đấu tranh chính trị và đấu tranh vũ trang trên toàn miền Nam phát triển mạnh, tiêu biểu là chiến thắng Thạnh Phú (Bến Tre, tháng 1/1964). Nhằm đưa phong trào cách mạng ở Quảng Trị tiến kịp với các chiến trường toàn miền, thúc đẩy phong trào Đồng khởi nông thôn đồng bằng, Thường vụ Tỉnh ủy Quảng Trị đề ra chủ trương tiến công vào quận lỵ Ba Lòng. Cuộc tiến công diễn ra chớp nhoáng vào lúc 2 giờ 30 phút rạng sáng 9/2/1964 (theo kế hoạch ban đầu là vào lúc 1 giờ 00 phút). Đây là chiến thắng có ý nghĩa to lớn đối với chiến trường Trị Thiên trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước.
Giữa lúc phong trào Phật giáo miền Nam năm 1963 đang diễn ra, từ ngày 15 đến ngày 31/7/1963, Hội nghị Khu ủy V mở rộng lần thứ III họp, xác định nhiệm vụ của cách mạng Khu V trong nửa cuối năm 1963 và năm 1964. Hội nghị quyết định đẩy mạnh phong trào cách mạng ở Khu V. Riêng Liên tỉnh 1 phải chuẩn bị mọi mặt để đến đầu năm 1964 có thể phát động quần chúng phá thế kìm kẹp, phá “ấp chiến lược”, giành lại một phần nông thôn đồng bằng, đồng thời tích cực giữ vững và củng cố căn cứ miền núi, bảo đảm hành lang chiến lược. Trên cơ sở chủ trương của Khu ủy V, Thường vụ Tỉnh ủy Quảng Trị quyết định mở cuộc tiến công tiêu diệt quận lỵ Ba Lòng nhằm đưa phong trào cách mạng ở Quảng Trị tiến lên.
Sở dĩ ta chọn tấn công giải phóng Ba Lòng là nhằm mục đích tạo hành lang hoạt động nối liền với căn cứ để tiến công mở rộng xuống đồng bằng; hoạt động tiếp tế bằng thuyền bè cho quận lỵ rất khó khăn bởi quận lỵ Ba Lòng - thị trấn Đá Nổi nằm dọc sông Ba Lòng, nước chảy xiết, có nhiều thác ghềnh, một số chỗ rất cạn, người dân có thể lội qua được, do vậy chủ yếu phải vận chuyển tiếp tế theo đường bộ tỉnh lộ; khi diễn ra trận đánh thời tiết khá lạnh, gần sáng có sương mù, thuận tiện cho việc tiếp cận địch. Ba Lòng có nhiều công sự kiên cố nhưng địch bố phòng còn sơ hở, lực lượng không quá mạnh, khả năng hiệp đồng tác chiến yếu, tinh thần quân địch hoang mang dao động sau hai lần đảo chính quân sự; ta lại có cơ sở cách mạng trong dân nên nắm rõ các vị trí trọng yếu và hoạt động của địch trong quận lỵ, quân ta có thể chắc thắng khi tiến hành cuộc tập kích.
Rạng sáng 9/2/1964, thực hiện chủ trương của Thường vụ Tỉnh ủy, được sự phối hợp của Đại đội đặc công 12, Đại đội bộ binh 55 bộ đội địa phương tỉnh (C55) đã đột nhập vào quận lỵ Ba Lòng và thị trấn Đá Nổi. Chỉ sau 25 phút, quân ta đã tiêu diệt và làm chủ hoàn toàn quận lỵ, Quận trưởng Trần Đình Lãm phải bỏ chạy (theo tài liệu của địch thì chỉ sau 5 phút tiến công, quân giải phóng đã làm chủ các vị trí trọng yếu trong quận lỵ).
Thất bại và hứng chịu những hậu quả nặng nề ở quận lỵ Ba Lòng, chính quyền Sài Gòn cho rằng là do: Canh gác lơ là; không có hỏa lực trọng pháo yểm trợ; Quận Ba Lòng nằm ở địa thế hiểm nghèo nhưng không có đơn vị chính quy trấn đóng mà chỉ có Bảo an và Dân vệ phòng thủ; đường giao thông không đảm bảo an ninh, việc liên lạc đã gián đoạn nhiều tháng; Quận trưởng muốn về tỉnh thì phải đi bộ ra 7 cây số mới có phương tiện để về; trực thăng không hỗ trợ được vì trời mưa; Quận trưởng Ba Lòng không đủ khả năng để đảm trách nhiệm vụ, lâm trận thì mất bình tĩnh; chủ quan, lơ là trong phòng bị tuy đã được mật báo của Chi cảnh sát quốc gia Ba Lòng và nhận được chỉ thị của lãnh đạo Tỉnh và Tiểu khu về việc quân giải phóng sẽ tấn công quy mô lớn vào Ba Lòng. Đã vậy còn tổ chức lễ cầu siêu trong 3 ngày (28, 29, 30 tháng 1/1964), tổ chức liên hoan lúc 18 giờ 30 ngày 8/2/1964, tức ngay trước khi quận lỵ Ba Lòng bị quân ta tập kích; thậm chí sau buổi liên hoan Quận trưởng còn tổ chức đánh bạc tại tư thất của mình.
Tuy vậy, những lý do này cũng chưa phải là nguyên nhân thất bại quyết định của chính quyền và quân đội Sài Gòn tại Ba Lòng. Theo chúng tôi nguyên nhân thất bại quyết định dẫn đến thất bại nhanh chóng của địch ở quận lỵ Ba Lòng chính là sự phi nghĩa của cuộc chiến tranh xâm lược do Mỹ tiến hành tại miền Nam Việt Nam. Một khi chấp nhận làm tay sai cho Mỹ, đi ngược lại truyền thống đấu tranh chống giặc ngoại xâm, phản bội quyền lợi dân tộc thì chính quyền và quân đội Sài Gòn sẽ không thể có ý chí sắt đá và lòng gan dạ như quân giải phóng miền Nam.
Sau chiến thắng Ba Lòng (9/2/1964) của phía cách mạng, ngụy quyền Sài Gòn rút bớt quân ở Phong Điền (Thừa Thiên) đưa ra Ba Lòng, tăng cường cho Ba Lòng 1 tiểu đoàn bộ binh, 1 đại đội biệt động, đại đội 124 bảo an, 1 trung đội súng cối 81 ly, 1 trung đội pháo binh 105 ly. Nhằm giảm áp lực cho Ba Lòng, ngày 10/2/1964, quân đội Sài Gòn tổ chức cuộc hành quân “Lam Sơn 102” tại miền cận sơn hai quận Triệu Phong và Hải Lăng. Tiếp đó là cuộc hành quân “Lam Sơn 104” (từ ngày 12 đến ngày 19/2/1964) ở Ba Lòng với mục đích “trấn an nhân tâm và xây dựng lại cơ sở hành chính tại quận này”.
Tin chiến thắng Ba Lòng nhanh chóng lan ra trong và ngoài tỉnh. Các gia đình có chồng, con, em bị ngụy quân, ngụy quyền bắt đi lính kéo đến quận lỵ đòi Quận trưởng phải trả người thân. Một số lính Việt Nam Cộng hòa hoang mang, lo sợ, giả vờ ốm đau hoặc xin nghỉ phép trở về nhà ăn Tết cùng gia đình. Ủy ban Mặt trận Dân tộc giải phóng miền Nam Việt Nam tỉnh tổ chức cuộc mít tinh lớn tại Trấm để mừng chiến thắng. Hơn 3.000 đồng bào của 74 thôn vùng giáp ranh và lân cận về tham dự. Lo sợ trước sự phát triển của phong trào cách mạng, Mỹ và ngụy quyền Việt Nam Cộng hòa tăng cường bố phòng quanh thị xã Quảng Trị, Đông Hà, vùng giáp ranh, Quốc lộ 1 để ngăn chặn và uy hiếp không cho quần chúng nhân dân đi lại vui xuân.
Chiến thắng Ba Lòng là thắng lợi của quân giải phóng Quảng Trị đã gây tâm lý bi quan và hoang mang cực độ trong quân đội Sài Gòn khiến chính quyền Sài Gòn phải ra lệnh “phạt nặng Quận trưởng”. Đây là lần đầu tiên ở Trị Thiên, quân giải phóng tập kích một quận lỵ và giành được thắng lợi, là chiến thắng lớn nhất trên chiến trường Quảng Trị tính đến thời điểm tháng 2/1964, “phất cao lá cờ đầu của Quảng Trị trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước”; hiện thực hóa chủ trương của Khu ủy V, từ đây, tính chất “khu đệm” của Quảng Trị đã không còn rõ nét như trước; một vùng giải phóng liên hoàn nối liền với các khu căn cứ hình thành, tạo bàn đạp để đưa lực lượng của ta xuống hoạt động ở vùng đồng bằng. Chiến thắng Ba Lòng góp phần cổ vũ phong trào phá “ấp chiến lược” - “ấp tân sinh” của nhân dân Quảng Trị đầu năm 1964.
Theo báo Nhân Dân (số 3644, ngày 21/3/1964), trên địa bàn Gio Linh, Hải Lăng, Ba Lòng, Cam Lộ, trong vòng 22 ngày (từ ngày 31/1 đến ngày 21/2/1964), quần chúng nhân dân đã nổi dậy phối hợp với du kích địa phương phá được 46 “ấp chiến lược” - “ấp tân sinh”. Nguồn động viên to lớn là lời hiệu triệu nhân dân nông thôn đồng bằng Quảng Trị vùng lên tiến hành “Đồng khởi” nông thôn đồng bằng, bắt đầu từ đầu tháng 7 năm 1964 và kết thúc vào cuối tháng 1 năm 1965.
60 năm đã trôi qua kể từ ngày chiến thắng Ba Lòng diễn ra (9/2/1964 - 9/2/2024), chúng ta có dịp nhìn lại một chiến thắng đặc biệt quan trọng, có ảnh hưởng lớn đến Quảng Trị trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước. Chiến thắng Ba Lòng đã một lần nữa minh chứng cho lòng yêu nước, sự mưu trí, dũng cảm của quân đội và Nhân dân ta, trong đó nổi bật lên vai trò của Đại đội đặc công 12 và Đại đội bộ binh 55 bộ đội địa phương tỉnh Quảng Trị...
Tài liệu tham khảo
1. Ban Chấp hành Đảng bộ tỉnh Quảng Trị (2022), Lịch sử Đảng bộ tỉnh Quảng Trị, tập II (1954 - 1975), Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội.
2. Đảng Cộng sản Việt Nam (2002), Văn kiện Đảng toàn tập, Tập 24 (1963), Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội.
3. Bộ Chỉ huy Quân sự Quảng Trị (2005), Một số trận đánh điển hình của lực lượng vũ trang nhân dân Quảng Trị (1945 - 1975), Tập I, Quảng Trị.
4. Tóm lược vụ Việt Cộng tấn công Quận lỵ Ba Lòng (Quảng Trị) ngày 9/2/1964, ngày 25/2/1964, Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II (Bản sao).
5. Tỉnh trưởng Quảng Trị kính gởi ông Tổng ủy trưởng tân sinh nông thôn (1964), Trích yếu Báo cáo kết quả thực thi “ấp tân sinh” tháng 2/1964, Số 835/QT/ATS/1 ngày 25/2/1964, Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II (Bản sao).
6. Thường vụ Đảng ủy và Bộ Chỉ huy Quân sự tỉnh Quảng Trị (1998), Quảng Trị - Lịch sử kháng chiến chống Mỹ cứu nước (1954 - 1975), Quảng Trị.
7. Phân tách Công văn mật số 685/QT/NA/QV/1-M ngày 12/2/1964 về việc Việt Cộng tấn công Quận lỵ Ba Lòng 9/2/1964 của Tỉnh trưởng Quảng Trị, Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II (Bản sao).
8. Lê Chưởng (1979), Đất nước vào Xuân, Nxb. Quân đội nhân dân, Hà Nội.
9. Báo Nhân Dân (1964), “Quảng Trị: 22 ngày, phá 46 ‘ấp chiến lược’”, (3644), ngày 21/3/1964.
