Núi Ngài ngàn năm soi bóng trầm mặc xuống dòng sông Đakrông huyền thoại - Ảnh: L.H
Động Ngài - nơi trú ngụ đầu tiên
Men theo con đường 9 những ngày cuối đông, chúng tôi có chuyến ngược ngàn đến với núi Ngài để nghe chuyện kể về nơi trú ngụ đầu tiên của đồng bào Vân Kiều ở Quảng Trị. Ông Hồ Mừng - già làng, người có uy tín trong đồng bào dân tộc thiểu số bản Khe Ngài cho hay: “Từ rất lâu, tôi chỉ nghe ông cha kể lại, người lập bản đầu tiên, thủ lĩnh của đồng bào Vân Kiều sống ở động Ngài sau đó sinh con đẻ cháu, từ một vài người đến hàng trăm, hàng ngàn người sinh sống khắp nơi trên núi rừng Trường Sơn”.
Theo quan sát và tìm hiểu của chúng tôi, động Ngài nằm trong núi Ngài, một ngọn núi cao hơn 40 mét, diện tích ước tính khoảng chừng 5 hecta. Xung quanh núi Ngài là địa hình đồi núi thấp nên đứng ở cách xa từ 7 - 10 km vẫn nhìn thấy núi Ngài oai phong sừng sững giữa đất trời. Nếu như trong quan niệm của người Việt, người đưa dân đi khai hoang, lập làng được suy tôn là “tiền khai khẩn” thì trong đồng bào Vân Kiều “Ngài” không những được xem là “người đầu tiên” đưa dân tới khai phá núi rừng hoang vu, gầy dựng bản làng mà Ngài còn là “tổ tiên” của đồng bào Vân Kiều.
“Từ xưa, Ngài là người đã nhận biết đây là địa bàn sinh sống rất tốt cho dân tộc của mình, đó là dân tộc Vân Kiều. Lúc đầu chỉ một nhóm người, sau đó nhiều dòng họ khác nhau tụ họp về đây sinh sống. Những dòng họ được đặt tên theo các loài cây, con, ngọn núi là nơi sự khởi đầu họ đã gắn kết, sinh sống như Xôm, Mu Blăng, Vil Clưng, Bang Xariêng…”, già làng Hồ Mừng tự hào thổ lộ.
Nếu có một lời nhận xét về Ngài, chúng tôi thấy rằng đó là một con người có tầm nhìn xa, trông rộng. Bởi, không những núi Ngài là nơi trú ngụ vững chãi mà xung quanh với địa hình chủ yếu là đồi núi thấp trải dài khoảng 5 km, ôm lấy ngọn núi Ngài thiêng liêng. Đồng ruộng thì phì nhiêu, đất đai màu mỡ... dễ bề sinh cơ lập nghiệp, con cháu sinh sôi, phát triển ngàn đời. Thêm vào đó, nơi này được thiên nhiên ban tặng con suối nhỏ chạy bao quanh núi Ngài không bao giờ vơi cạn, thuận tiện cho con người trong dẫn nước sinh hoạt cũng như chăn nuôi, trồng trọt… Với lợi thế về địa hình, địa cuộc như thế nên bản làng Khe Ngài được xem là vùng đất trù phú bậc nhất của đồng bào dân tộc thiểu số ở Quảng Trị.
“Cái khó nhất của đồng bào là lương thực, là lúa gạo. Nhưng bản Khe Ngài với hàng chục hecta lúa nước đủ sống cho hàng trăm hộ dân. Ruộng vườn ở đây ít chịu ảnh hưởng bởi thiên tai do đồi núi thấp, gần sông và khí hậu, đất đai thuận hòa nên trồng cây gì cũng tốt, từ cây lấy gỗ cho đến cây lương thực…”, già làng Hồ Mừng phấn khởi.
Ông Vỗ Đẹp, ٦٢ tuổi, dân tộc Vân Kiều, người đến sinh sống ở bản Khe Ngài từ năm ١٩٧٩ chia sẻ: “Tiếng lành đồn xa, quê tôi ở xã Vĩnh Hà, huyện Vĩnh Linh, tỉnh Quảng Trị, một vùng đất trước đây khá khó khăn. Nghe vùng Khe Ngài đất rộng, người thưa, từ năm ١٩٧٩ gia đình tôi di cư vào đây sinh sống, được đồng bào Vân Kiều ở đây cưu mang, đùm bọc, nhường đất đai để làm nhà ở, cho ruộng vườn để canh tác trồng cây lương thực…”. Cuộc chuyện trò giữa chúng tôi đang rôm rả, bỗng nhiên ông Đẹp lặng im không nói, đôi mắt ông nhìn xa xăm về hướng nẻo rừng xanh như đang thầm nhớ ơn về sự cưu mang của đồng bào Vân Kiều ở bản Khe Ngài đối với gia đình mình mấy mươi năm qua. Rồi ông Đẹp tiếp lời: “Cưu mang dòng máu của mình là lời dặn ngày xưa của Ngài mà mọi người vẫn thực hiện, bất cứ ai nếu đến đây muốn sống lương thiện thì được con cháu của Ngài đùm bọc”.
Còn ông Hồ Văn Dinh, dân tộc Vân Kiều ở bản Khe Ngài rưng rưng khi nhắc về những năm đấu tranh chống đế quốc Mỹ xâm lược: “Trong những năm chống Mỹ, người dân bản Khe Ngài rời bản làng tạm lánh vào rừng sâu cùng bộ đội chống Mỹ. Ngày hòa bình năm 1972, người của bản làng trở về nơi vùng đất tổ tiên mình lựa chọn để sinh sống, cho đến nay sự tiếp nối này cũng đã hơn 50 năm trôi qua…”.
Không những bản Khe Ngài mà bản làng Vân Kiều xung quanh vùng như Klu, Chân Rò, Làng Cát Dưới… đều được thừa hưởng những ưu đãi của thiên nhiên. “Ngày xưa Ngài có đôi mắt hơn người, biết nhìn núi sông, biết nhìn đồng ruộng nên đem người Vân Kiều về đây lập bản, đồng bào Vân Kiều ở Đakrông, ở Hướng Hóa ơn Ngài nhiều lắm và xem núi Ngài là cõi thiêng liêng”, già làng Hồ Mừng chia sẻ thêm.
Đồng bào Vân Kiều dù đi đâu, làm gì cũng luôn nhớ về nguồn cội - Ảnh: L.H
Thiêng liêng núi Ngài
Những câu chuyện nhuốm màu huyền thoại đã đi vào lòng người như chuyện nguồn gốc bản làng, chuyện về sông suối, núi đồi, cây cối, đá núi… đều mang dáng dấp liêu trai. Sự thiêng liêng của cội nguồn là “sợi dây” kết nối tình cảm giữa đồng bào Vân Kiều hôm nay và tổ tiên của họ ngàn xưa. Bằng những chuyện kể, cả những chuyện mang màu sắc tâm linh khiến núi Ngài càng trở nên là ngôi nhà thiêng liêng của đồng bào Vân Kiều.
Sau thời gian chuyện trò cởi mở, biết chúng tôi có ý định vào động Ngài để tìm hiểu, già làng Hồ Mừng nhắc nhở rằng: “Thường người dân trước khi vào động Ngài phải làm lễ vật dâng cúng và đích thân già làng làm chủ lễ xin giúp, nếu Ngài cho mới vào được động, như thế mới hợp với lệ thường ở đây”. Với tục lệ của người dân bản địa như thế cần phải tôn trọng nên chúng tôi quyết định chỉ đứng quan sát ở bên ngoài.
Không chỉ người dân nơi khác, mà chính người dân bản địa khi vào động Ngài cũng phải xin, trồng cây cối trên núi Ngài cũng phải làm lễ xin mới gieo trồng được. Ông Vỗ Đẹp chỉ tay về phía đông núi Ngài rồi nói: “Ở trên núi Ngài cũng có giống cam rất ngon nhưng chỉ được hái ăn, không được mang về. Nếu tự ý mang về là không tìm được đường về nhà dù núi Ngài chỉ cách bản Khe Ngài vài trăm mét. Chỉ khi bỏ cam lại rừng mới tìm được đường về nhà…”.
Cũng liên quan đến câu chuyện thiêng liêng từ núi Ngài, ông Hồ Văn Dinh kể: “Trước đây dân bản thường vào động Ngài để xin bắt con dơi mang về. Mọi người thắp đèn vào động thường ai cũng đi nhẹ, nói khẽ để tránh làm kinh động đến nơi tôn nghiêm. Và tôi nhớ một hôm cùng anh Thoan và một người nữa đi vào động, nhưng trước khi vào sâu bên trong người này có ý không tốt nên chọc vào hang đá gây tiếng động ồn ào. Trong một lúc ba cái đèn đang sáng trưng tự nhiên tắt ngúm, thắp lên lại tắt, khó khăn lắm chúng tôi mới tìm được đường về nhà…”.
Ông Hồ Phương, nguyên Phó trưởng phòng Văn hóa - Thông tin huyện Đakrông, người đã dày công nghiên cứu nguồn gốc của đồng bào Vân Kiều, Pa Kô cũng như sưu tầm, bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống của đồng bào dân tộc thiểu số ở Quảng Trị thông tin thêm: “Động Ngài là nơi trú ngụ đầu tiên của đồng bào Vân Kiều ở Quảng Trị. Từ đây người Vân Kiều lập nên bản làng Khe Ngài và về sau con cháu sinh sôi, mọi người di tản lập thêm bản làng mới ở những nơi khác. Trước đây, vào dịp mùa xuân hàng năm, người Vân Kiều trên khắp Quảng Trị đều hội tụ về bản Khe Ngài để làm lễ cúng bái tổ tiên ở núi Ngài, nhằm bày tỏ lòng biết ơn đối với người lập bản, biết ơn cội nguồn của mình đồng thời cầu mong cho bản làng, con người Vân Kiều có cái ăn, cái mặc, lúa ngô được mùa, người dân no ấm. Tuy nhiên, hiện nay lễ tục này ngày càng bị mai một. Thiết nghĩ, nếu duy trì trở lại và biến nơi đây trở thành lễ hội của đồng bào phục vụ phát triển du lịch thì rất hay, ý nghĩa về giá trị văn hoá truyền thống của người bản địa vùng miền tây Quảng Trị...”.
Hiện nay, với lợi thế về phát triển du lịch cộng đồng, khơi dậy tiềm năng của văn hóa bản địa Vân Kiều, Pa Kô thì hệ thống núi Ngài, động Ngài là “viên ngọc” thô cần được con người gọt giũa. Động Ngài chỉ cách thành phố Đông Hà hơn 40 km, nằm trên tuyến hành lang kinh tế Đông Tây, điểm đầu tiên khi du khách thập phương đến với suối nước nóng Klu (xã Đakrông), khu du lịch cộng đồng Alao (xã Tà Long), khu du lịch cộng đồng Chênh Vênh (xã Hướng Phùng) và Trăng Tà Puồng (xã Hướng Việt)... Hơn nữa, động Ngài còn nằm cạnh núi Non Mai (núi Mai Lĩnh) và bản Khe Ngài là điểm mấu chốt, cội nguồn của đồng bào Vân Kiều trên địa bàn Quảng Trị, nếu được đầu tư phát triển đúng hướng, nó sẽ trở thành tuor du lịch khám phá, dã ngoại với các lễ hội văn hóa truyền thống bản địa hấp dẫn cuốn hút du khách muôn phương...
