|
T |
ruyện ngắn Việt Nam thập kỷ 80, 90 đang trên đà khởi sắc và hứa hẹn những dự báo mới, vai trò chủ chốt ảu quá trình này là những nhà văn trẻ, trong đó có đóng góp đặc sắc của tác giả nữ như Phạm Thị Hoài, Trần Thị Mai, Nguyễn Thị Thu Huệ, Nguyễn Thị Am, Võ Thị Hảo, đặc biệt có Phan Thị Vàng Anh là trẻ nhất và đáng chú ý bởi thi pháp rất riêng. Truyện của Vàng Anh mới lạ về cả hình thức lẫn nội dung. Mới lạ mà người đọc vẫn thấy rất gần gũi với đời thường một cách ý vị thâm trầm. Đó chính là nét riêng, rất riêng trên văn đàn hiện nay mà đọc giả và nghiên cứu giới đánh giá cao.
Quê Quảng Trị, là con gái của nhà thơ Chế Lan Viên và nhà thơ Vũ Thị Thường, Vàng Anh đã hấp thu không khí văn chương chính trong gia đình mình từ rất sớm. Và như một duyên nợ, không đuổi nghiệp văn, Vàng Anh là một bác sĩ y khoa lại được vang danh như một nhà văn chuyên nghiệp ngay từ những truyện ngắn đầu tiên. Với hai tác phẩm: Khi người ta trẻ (1994) (Giải thưởng Văn học Hội nhà văn) và Hội chợ (1995), tài năng của Vàng Anh được khẳng định.
Thế giới của Vàng Anh riêng và lạ lắm. Trước hết, nó rất ngắn, ngắn chỉ vài ba trang in mà người ta thường gọi là truyện ngán mi ni. Ngắn nhưng lại chứa đựng nhiều ý tưởng, nhiều mối quan hệ đời sống và tất cả lại được chứa đựng trong ngôn ngữ và kiểu viết tình cờ, tự nhiên như không phải đó là ngôn ngữ văn chương vậy. Truyện Vàng Anh như nhiều người gọi là truyện không có cốt truyện nhưng thật ra, khả năng mở sau cậu chuyện làm ám ảnh mọi người. Đây phải chăng là một kiểu kết cấu cốt truyện? Có lẽ thời hiện đại, người đọc cần đến loại truyện này, như một cách để tiết kiệm thời gian và bộc lộ thị hiếu của mình chăng? Điều đó có cái lý của nó, nhưng theo tôi: Đấy là sự lựa chọn của Vàng Anh.
Đó là kiểu văn chương đồng vọng tiếng nói của thế hệ mình, kiểu văn khi người ta trẻ. Vì vậy mà tinh tế, bạo liệt thẳng thừng, dứt khoát, trẻ trung. Sớm già trước kinh nghiệm, Vàng Anh - bằng vốn sống trực tiếp và gián tiếp - đã dựng lại những chi tiết, những nét cắt, những quan hệ tưởng là bình thường, bỡn cợt mà thực ra toàn nhũng vấn đề có tình huống đáng lưu tâm. Nhiều truyện lạnh lùng đến thờ ơ nhưng bên sau toát lên vẻ dịu dàng, nhân ái, dư vang tình đời, tình người. Tất cả đều xuất phát từ cơ sở đời sống và tình yêu thời tác giả đang sống, một cách nói riêng nên thấm sâu. Đó chính là nét mới của truyện ngắn Vàng Anh.
Vàng Anh có biệt tài dựng chuyện. Những vấn đề tưởng vớ vẩn, được kể một cách tự do nhưng thực ra là cách viết cốt sao qua đó, người đọc thấy được mối quan hệ bên trong, bên sâu. Con người âu lo, cô đơn, luôn tự vấn không ngừng kiếm tìm và lý giải mọi sự tồn tại là đặc điểm dễ thấy nửa trong thế giới truyện ngắn Vàng Anh. Nhân vật trong truyện của cây bút trẻ này thường thấy mình bé nhỏ, hữu hạn so với dòng thời gian đang dào dạt chảy và khát vọng tình yêu vĩnh hằng: "Chiều nay, tôi lên chùa Vĩnh Nghiêm thăm cha. Một nắm tro lặng lẽ. Trời ơi, tôi nghĩ người ta không thể chết là hết được... Tôi sợ lắm, rồi cũng có lúc mình phải nằm im dưới đất mưa nắng chầy chầy trong các nghĩa trang hoặc tồn tại đưới hình thức một nắm tro hay sao" (Thăm cha). Đó chính là ý thức mãnh liệt về sự hiện hữu và khát vọng sống của mình trước thời gian vĩnh hằng. Phục thiện, Hồng ngủ, Một ngày, Buổi học thêm ở thư viện... đều phảng phất nỗi ám ảnh ấy. Nhân vật có gì như u uất, cô đơn, mơ hồ, nhưng rồi lại cuối cùng muốn hòa nhập vào những vui buồn bất hạnh, hy vọng của mọi người trên hành trình đi tìm hạnh phúc và điều thiện. Họ muốn thét lên một tiếng thật to, may ra có cái gì sẽ vỡ, sẽ nổ ra biết đâu sẽ vui hơn. Trạng thái thân thế trong xã hội tiêu dùng, và quá trình đô thị hóa cứ bàng bạc trong từng truyện ngắn Vàng Anh là thế.
Về tình yêu, truyện Vàng Anh cũng rất lạ, kiểu tình yêu "khi người ta trẻ" thời bây giờ: vừa ngộ nghĩnh, vừa thực tế, vừa ảo tưởng, vừa sợ sệt, khát khao. (Truyện trẻ con, Buổi học ở thư viện). Hai cô bé trong truyện ngắn Trò dối thích uống cà phê với vẻ phớt lờ xung quanh, nhưng lại ẩn chứa biết bao nhiêu chuyện. Nhân vật của Vàng Anh có cá tính mạnh. Họ si tình, bốc cháy nhưng có khi không ngần ngại đánh mất nó để được cô đơn. Những trò chơi ú tim trong Đất đỏ, Mười ngày, Nghỉ hè... chẳng qua là một cuộc hiếu động hiếu kỳ "Cuối cùng những tình cảm vui buồn cũng chỉ trơ thành kỷ niệm chứ không thể trở thành kinh nghiệm. Tình yêu, nhiều khi là một cuộc chơi, một cuộc phiêu lưu, mạo hiểm".
Vấn đề đạo đức, thế sự tuy không trực tiếp đưa lên bình diện hàng đầu, nhưng mỗi truyện, mỗi chủ đề đều toát lên chiều sâu thấm thía của cuộc sống: luôn khát khao đi tìm những giá trị nhân bản mới. Kịch câm là truyện hay làm ta bất giác sững sờ trước những xung đột và diễn biến trong truyện. Sự im lặng đến trống vắng giữa người cha và cô con gái qua màn kịch câm. Nội dung xoay quanh một tờ giấy mà người con đọc được đã bộ lộ hết sức pahnr ứng của cô đối với thói đạo đức của người bố đanh nhân danh nhà giáo. Nhiều truyện khác, đó đây, Vàng Anh cũng để cho nhân vật của mình bộc lộ thái độ sống một cách thẳng thắn. Qua đó nhân vật bày tỏ quan niệm và thái độ sống của mình. Cần nói thêm rằng: với chủ đề này, nhân vật của Vàng Anh cuối cùng bị dằn vặt trong bi kịch tự nhận thức (Kịch câm, Hội chợ, Khi người ta trẻ...). Đó chính là yêu cầu của con người hiện đại, là khả năng hoàn thiện nhân cách, tự điều chỉnh hành vi đạo đức của từng cá nhân.
Thời gian nghệ thuật, không gian nghệ thuật của truyện ngắn Vàng Anh cũng khác. Thời gian thường qua nhanh; khoảnh khắc lo âu vui buồn đều qua nhanh đến nỗi con người không kịp nhận biết. Thời gian tâm trạng, thời gian sinh học, vì vậy, càng nhức nhối hơn nhiều. Không gian nghệ thuật thường hẹp, thường dồn trong một căn phòng, một góc nhỏ, một quán cà phê... Với kiểu không gian thời gian ấy con người thường dễ bộc lộ suy nghĩ và tâm trạng của mình, cũng là của con người hiện đại sâu nhất.
Với lối nói lạnh và sâu; nhẹ nhàng tươi vui và dồn dập, gấp gáp; với cách hành văn và dung lượng rất ngắn của truyện Vàng Anh đã thực sự tạo cho truyện ngắn của mình một chất thơ hàm súc nhiều nghĩa ẩn, mang hơi thở của sự sống thật. Chính vì vậy, kiểu truyện không có cốt truyện của Vàng Anh được coi như một tìm tòi, thể nghiệm. Không gian, thời gian mở sau kết thúc truyện giúp cho người đọc hiểu từng nhân vật và suy gẫm mình chính là cốt truyện ngầm. Đây là nét riêng của Vàng Anh. Cùng nhiều tác giả trẻ khác, đóng góp của Vàng Anh đã làm cho diện mạo truyện ngắn Việt
Với Khi người ta trẻ và Hội chợ, tuy còn nhiều chỗ bàn kỹ, còn nhiều chỗ phân vân, áy náy trong đánh giá, nhưng xét mặt thành công của hai tập truyện này mọi người đã thực sự tin yêu và hy vọng về một cây bút, về một thế hệ cầm bút. Điều ấy, đâu phải ai mới vào nghề bằng tay trái cũng có được niềm vui như vậy. Phải không Vàng Anh?
H.T.H
