Thỉnh thoảng vài ba tháng, tầm chín, mười giờ tối, tôi lại nhận tin nhắn “Anh ngủ chưa, Lân mới từ Savannakhet về đây, đang dừng chân ở chỗ bưu điện Đông Hà”. Chỗ đó có mấy cái quán vỉa hè mà khách có thể ngồi đến khuya và cũng rất gần với nhà tôi. Hơn hai mươi năm nay, luôn là những cuộc gặp như thế. Trong điện thoại tôi lưu tên anh là “Lân Savannakhet”. Còn tên anh là Trần Kim Lân, một bác sĩ Việt kiều ở Lào, tốt nghiệp Đại học Y Dược Huế từ hơn ba mươi năm trước. Nhưng không chỉ là một bác sĩ giỏi cả Đông y và Tây y với một phòng mạch khá quy mô ở ngay đầu cầu Hữu Nghị 2 nối Savannakhet và Mukdahan (Thái Lan), từ ba mươi năm nay, anh là một thành viên tích cực của Hội người Việt Nam tại Savannakhet và hiện anh đang phụ trách lĩnh vực giáo dục cho con em Việt kiều trong khu vực. Chuyến gặp anh gần nhất, anh Lân về để tìm kiếm thêm nguồn nhân lực hỗ trợ các môn toán và khoa học tự nhiên cho các em tại trường dành cho học sinh người Việt ở Savannakhet. Nhìn chuyến đi lặn lội trong đêm lo cho con em người Việt mình tôi chợt nhớ về hơn hai mươi năm trước...
“Du học” trên đất mẹ
Dạo ấy, do chuẩn bị qua đông bắc Thái Lan để viết loạt hồ sơ dài kỳ về cộng đồng người Việt mình ở đó, muốn qua đó phải nhờ anh em ở hội người Việt ở Lào kết nối. May làm sao, có một bạn của tôi đang là giáo viên tiếng Việt ở Savannakhet kể ở Savannakhet có một anh Việt kiều rất kỳ lạ, tốt nghiệp bác sĩ Tây y Đại học Y khoa Huế từ năm 1989, học xong lại theo nghề thuốc Đông y với sư Tuệ Tâm ở Tuệ Tĩnh Đường Diệu Đế (Huế), bây giờ chuyên tâm làm từ điển Việt - Lào, Lào - Việt dày hàng ngàn trang, viết cả các phần mềm Từ điển Việt - Lào và Lào - Việt, Pháp - Lào và Lào - Pháp, Anh - Lào và Lào - Anh, rồi Thành ngữ tục ngữ Lào, Từ đồng âm Lào - Việt… Nghe kể về cái khối lượng công trình ấy tôi không dám tin, vì nghe nói anh bác sĩ này còn rất trẻ, sinh năm 1964, nay chỉ mới 40 tuổi (thời điểm năm 2004). Bởi thế khi đặt chân đến Savannakhet tôi vội tìm anh ngay, và khi ngồi trong căn phòng của anh, tận mắt chứng kiến cái khối lượng công việc anh làm thật ngoài sự tưởng tượng… Anh Lân còn có tên Lào là Phonesavanh Chanthavong.
Bác sĩ Trần Kim Lân và bản thảo 5 cuốn từ điển (ảnh chụp năm 2005) - Ảnh: L.Đ.D
Trần Kim Lân là một trong số những học sinh khóa đầu được Hội Việt kiều tại Savannakhet gửi về học tại Huế, học từ cấp 2 lên cấp 3 rồi vào Đại học Y. Sau này tôi nghe bác Trần Chí Thuận, hội trưởng Hội Việt kiều ở Savannakhet kể mới hay ngay từ những năm sau giải phóng Hội Việt kiều ở đây đã gửi con em của mình về Huế học. Học xong trung học Lân thi đậu vào Đại học Y khoa Huế. Những năm sau giải phóng, quốc lộ 9 chạy từ Đông Hà lên Lao Bảo, lên tận Savannakhet tận bờ đông sông Mê Kông đang là con đường quá cảnh của xe chạy từ Lào về cảng Đà Nẵng bốc hàng viện trợ của các nước khối xã hội chủ nghĩa cho Lào. Lân và những bạn bè lên về theo những chuyến xe ấy, đã từng nhiều lần chạm trán nguy hiểm với phỉ dọc đường, nhưng kinh khủng nhất là chuyện sốt rét.
Sinh viên y khoa như Lân mà vẫn hãi những trận sốt ấy đến bây giờ. Hồi đó đường sá thâm u, phỉ vẫn hoạt động mạnh trên tuyến, đi từ Savannakhet về Huế mất mấy ngày đường chứ không được như bây giờ. Cùng với những năm tháng làm sinh viên y khoa Huế anh cũng triền miên trong những trận sốt rét. Sáu năm theo học Y Huế không đếm hết Lân đã trùm chăn dọc đường bao nhiêu bận. Thế rồi Lân được sư Tuệ Tâm chữa dứt căn bệnh sốt rét, nghĩ rằng bao nhiêu năm theo Tây y mà bó tay, nay nhờ Đông y mà dứt bệnh, vậy là Lân khăn gói theo thầy Tuệ Tâm học thuốc. Rồi anh rời Huế với tấm bằng bác sĩ Tây y và thêm nghề chữa bệnh bằng Đông y. Về Savannakhet những bác sĩ chưa nhập quốc tịch Lào như Lân theo quy định của nước bạn sẽ không được mở phòng mạch riêng, chỉ có thể vào làm cho các phòng mạch của bác sĩ người Lào đứng tên. Ở Savannakhet có rất nhiều bác sĩ người Việt như anh Lân, chỉ riêng gia đình bên vợ của anh đã có năm bác sĩ, kể thêm dâu rể nữa là gần chục người, đủ sức thành lập một bệnh viện nhỏ. Chúng tôi đã đến thăm nhiều phòng mạch như thế ở thành phố Savannakhet này nhưng câu chuyện về những bác sĩ người Việt sẽ trở lại vào một dịp khác. Cái điều ấn tượng nhất với chúng tôi là những tập từ điển dày cộp đang nằm trước mặt bác sĩ Trần Kim Lân…
Yêu tiếng nước mình và tấc lòng tận tụy
Lân kể rằng về Lào chữa bệnh cứu người không chỉ bằng kiến thức Tây y, rừng Lào nhiều cây thuốc quý, nhưng để hiểu cho rõ ngọn ngành cây thuốc không thể dùng vào những từ ngữ phổ thông, cần phải có một bộ từ điển, ít ra là để tra cứu, nhưng một bộ từ điển như anh cần thì chưa ai làm. Một ám ảnh khác với anh là hai đứa con của anh tuy bố mẹ là người Việt nhưng do tiếp xúc với môi trường, trẻ con lại cần bạn bè nên hầu như chúng nói thạo tiếng Lào hơn là tiếng Việt… Khoảng năm 1989 ý nghĩ làm từ điển đến với anh và một nhóm bạn bè. Cũng cần nói thêm là ở Savannakhet có một ngôi trường của người Việt mang tên Trường Thống Nhất, dành cho con em người Việt. Anh Hứa Ngọc Minh, một người bạn của anh Lân bấy giờ là hiệu trưởng trường này đã cùng Lân lập ra một nhóm để thực hiện cuốn từ điển Việt Lào - Lào Việt, nhưng bấy giờ chưa có máy vi tính, phải viết tay, nguồn tư liệu duy nhất là dựa vào hai cuốn từ điển Lào - Lào và Việt - Việt, rồi công việc mưu sinh hàng ngày đã chiếm quá nhiều thời gian, không đủ sức dành cho công trình tâm huyết kia nữa.
Công việc tạm gác lại, rồi anh Minh cũng không làm hiệu trưởng của ngôi trường Thống Nhất, Lân theo nghề nghiệp, mãi đến năm 1997 những tâm huyết về cuốn từ điển lại bùng lên trong Lân, lý do đầu tiên là nhờ có chiếc máy vi tính. Cũng buồn cười, lúc đầu anh dùng vi tính theo kiểu học mò mẫm vì ở Savannakhet bấy giờ không có ai dạy, hư thì tự sửa, mỗi lần về Huế mua thêm sách tự học. Ở Savannakhet ngoài nghề y, anh em cho biết Lân còn là “tay tổ” về sửa chữa máy vi tính ở thành phố này, thảo nào phòng làm việc của anh ngổn ngang những máy là máy đủ chủng loại, mới có cũ có.
Chiếc máy vi tính là trợ lực rất lớn cho Lân trong việc tập hợp dữ liệu, với công việc đi chữa bệnh châm cứu cho bà con người Lào bao giờ anh cũng kè thêm một cuốn sổ tay, từ nào không hiểu thì hỏi, ghi chép, tập hợp… Sau gần bảy năm miệt mài bộ từ điển Lào - Việt đầu tiên của bác sĩ Trần Kim Lân đã thực hiện xong với độ dày 1.140 trang (khổ trang 18x26 cm) bao gồm 31.000 từ mới có phiên âm đầy đủ với trên 15.000 ví dụ ngữ cảnh, 700 câu tục ngữ Lào có đối chiếu với những câu tục ngữ Việt tương đương và hàng ngàn từ đồng âm, đồng nghĩa, bảng so sánh đối chiếu. Một công trình đời người thực sự dù anh chỉ là một bác sĩ chứ không phải là một nhà ngôn ngữ. Từ công trình này anh đã thực hiện thêm các cuốn: “Từ điển Việt - Lào” dày 1.130 trang, hai cuốn “Tục ngữ Lào - Việt” và “Tục ngữ Việt - Lào” mỗi cuốn dày gần 200 trang, cuốn “Từ đồng âm Lào - Việt” dày 280 trang. Cả 5 đầu sách này đều đã được Cục xuất bản Lào cấp giấy phép xuất bản vào năm 2003 nhưng chưa… đủ tiền để in! Chưa hết, với trình độ tin học tự học của mình anh đã viết thêm các phần mềm: Từ điển Việt - Lào và Lào - Việt, Từ điển Lào - Pháp và Pháp - Lào, Từ điển Lào - Anh và Anh - Lào, điều thú vị là anh đã làm phần mềm dạy tiếng Việt cho các con mình học dựa trên cuốn sách Đạo đức lớp 1 từ bên nhà gửi sang. Những hình minh họa trong sách được anh scan lên máy rồi tự mình đọc rõ ràng từng âm tiết, những đứa con anh cứ thế mà học qua hình và nghe từ giọng bố đọc. Anh bảo chỉ lo những đứa trẻ gốc Việt lớn lên bên này không nói được tiếng Việt, nên sau công việc của một thầy thuốc, anh dành hết tâm lực cho những cuốn từ điển mang âm ba hồn vía của tiếng nói quê nhà. Trong 5 cuốn từ điển của anh, hiện anh mới chỉ đủ sức chuẩn bị in cuốn đầu tiên “Từ điển Lào - Việt”, còn bốn cuốn kia phải đợi.
Bác sĩ Trần Kim Lân tặng từ điển cho một giáo viên người Lào - Ảnh: L.Đ.D
Tối hôm đó cùng anh ra ngồi bên sông Mê Kông uống rượu, nhìn con nước xuôi về đất Việt, nghe bao chuyện buồn vui khi sống nơi đất khách quê người, tôi chợt hiểu ra khi anh bảo rằng: Tuy chẳng xa xôi gì chặng đường từ đây về quê nhà, nhưng xa hay gần cũng đã là xứ sở khác, phong tục khác, và những đêm ngồi miệt mài bên máy vi tính thực hiện những công trình này anh thấy yêu đất nước mình hơn, thấy vợi đi nỗi hoài hương và cũng để trả ơn mảnh đất xứ người đã cưu mang đùm bọc.
Với hành lang kinh tế Đông - Tây xuyên suốt trên đất Lào, đi qua những địa danh, thắng tích mang đầy dấu ấn văn hóa của đất nước Triệu Voi, những bộ từ điển của anh Lân đã rất hữu dụng cho du khách và những ai tìm kiếm cơ hội làm ăn trên hành lang này.
Nếu chỉ nói về những cuốn từ điển hay phòng mạch của anh cũng đủ cho những cống hiến của anh với cộng đồng rồi. Nhưng anh Lân còn làm được nhiều hơn thế. Gần năm năm trước, Lê Minh Tuấn, một thành viên nòng cốt của nhóm Sách hóa nông thôn Quảng Trị gánh thêm nhiệm vụ đưa sách của Tủ sách Nhân Ái qua cho bà con và các em học sinh Việt kiều ở Lào. Trường Hữu nghị Việt Lào ở thành phố Kaysone dạy tiếng Lào và tiếng Việt như một ngoại ngữ để giữ gìn tiếng mẹ cho thế hệ Việt kiều thứ ba thứ tư. Tôi kết nối anh Lân cho Tuấn, hoàn thành chuyến công tác, trở về Tuấn chỉ nói một câu: Không ngờ anh Lân nhiệt tình đến thế!
Năm kia nữa, khi tôi viết trên facebook về trường hợp một sinh viên (con của một đồng nghiệp đã mất) gặp khó khăn trong việc học vì thiếu một chiếc máy tính, từ Lào, đọc được câu chuyện ấy, anh Lân gửi nhờ tôi mua cho em một chiếc laptop xịn để học!
Tận tâm với tiếng nói của cố hương, tận lực với bệnh nhân, tận tụy với sự nghiệp giáo dục của con em người Việt trên đất bạn, tận lòng với anh em bè bạn… Với Trần Kim Lân khó có thể định danh anh bằng một tính từ nào đó, nhưng chắc anh làm tất cả những điều đó không phải để được định danh bằng những mỹ từ. Từ sâu thẳm huyết quản của anh, những hồng cầu nước Việt vẫn cứ chảy mãi, như một thôi thúc réo gọi để anh có thể làm được tất cả những gì vì nước Việt, người Việt!
